Sáng kiến kinh nghiệm Rèn kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh lớp 9

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 Tác giả: Bùi Thị Nga Chức vụ: Giáo viên Đơn vị: THCS Tây Hồ Môn: Ngữ Văn A. PHẦN MỞ ĐẦU Ngữ văn là môn học có vai trò rất quan trọng trong đời sống và trong sự phát triển tư duy của con người. Là môn học thuộc nhóm khoa học xã hội, Ngữ văn có vị trí đặc biệt trong việc thực hiện mục tiêu chung của nhà trường THCS. Học Ngữ văn vừa giúp người học hình thành từng bước về trình độ học vấn phổ thông tạo tiền đề cho các em học ở bậc cao hơn; đồng thời giúp người học phát triển và hoàn thiện về mặt nhân cách, giúp các em biết yêu cái hay cái đẹp, ghét cái xấu, biết cách ăn nói, giao tiếp ... trong cuộc sống hàng ngày. Vậy làm sao để cảm nhận hết cái hay cái đẹp của tác phẩm văn học? Làm sao để từ những nội dung vấn đề của tác phẩm các em có thể bộc lộ những đánh giá, suy nghĩ riêng của cá nhân mình qua các bài viết một cách sâu sắc, toàn diện ? Từ đó, ta thấy trong học Ngữ văn con đường tiếp cận tác phẩm văn học có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Tuy nhiên, với học sinh, khi học và cảm thụ văn học các em còn khá nhiều lúng túng và bỡ ngỡ, đặc biệt khi các em vận dụng, tích hợp kiến thức để khám phá thế giới văn chương. Điều này đã trở thành một vấn đề khiến người giáo viên dạy Ngữ văn luôn trăn trở, tìm tòi những con đường vừa quen vừa dễ để học sinh vận dụng được tối ưu nhằm đem lại hiệu quả cảm thụ cao. Thực tế để hướng dẫn học sinh cảm thụ tác phẩm văn học người giáo viên luôn hướng dẫn các em cần bám vào đặc trưng thể loại để khai thác. Ví dụ như với các văn bản thơ thì khai thác cần bám vào hình ảnh, ngôn từ, nhịp điệu, Với các tác phẩm văn xuôi thì cần cảm thụ ở các phương diện như cốt truyện, nhân vật, sự việc, Song làm sao để các em nhớ lâu, cảm thụ sâu sắc thì một thao tác không thể thiếu trong cảm thụ tác phẩm văn học là kĩ năng so sánh. Trong cảm thụ văn học, kĩ năng so sánh không phải là một kĩ năng mới lạ. Song trên thực tế trong khung kiến thức chương trình, kĩ năng này lại không được hệ thống thành kiến thức riêng biệt, bài bản. Kĩ năng này chỉ được thực hiện khi học sinh phải trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa ở phần Đọc - hiểu văn bản hoặc phần Luyện tập. Tuy nhiên, trong phân bố số lượng câu hỏi về yêu ĐỀ TÀI 1 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN cầu kĩ năng này không phải là ít, đặc biệt là ở Sách giáo khoa Ngữ văn 9. Chính vì vậy, khi gặp dạng bài tập yêu cầu sử dụng kĩ năng so sánh học sinh thường không làm được, nếu có thì hiệu quả đạt được chưa cao. Bởi vậy, với học sinh khối 9, để thực hiện mục tiêu nâng cao hơn nữa chất lượng đại trà và chất lượng mũi nhọn thì việc hướng dẫn học sinh cảm thụ văn học bằng kĩ năng so sánh là một nhu cầu bức thiết đối với HS và cả với người dạy. Là một giáo viên giảng dạy bộ môn Ngữ văn trong nhà trường THCS, bản thân thấy được vai trò ý nghĩa lớn của đổi mới phương pháp trong dạy và học hiện nay. Để góp phần nho nhỏ trong cuộc đó, tôi xin góp một cách hiểu, cách rèn luyện HS cảm thụ tác phẩm văn học qua đề tài: Rèn kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh lớp 9. Với đề tài này, bản thân tôi mong muốn đưa lại hiệu quả cao trong dạy và học Ngữ văn THCS. Vì vậy rất mong được sự ủng hộ và chia sẻ của các đồng nghiệp! B. PHẦN NỘI DUNG I. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1. Thực trạng: So sánh là một thao tác tư duy. Trong quá trình nhận thức thế giới khách quan, kĩ năng so sánh bao giờ cũng giúp phát hiện cái mới, cái khác biệt. Đối với việc phân tích văn học, so sánh thường hướng vào hai mục đích chính: - So sánh để chỉ ra những nét riêng, nét độc đáo, sáng tạo; phát hiện những vẻ đẹp văn học không lặp lại, những đóng góp của nhà văn - So sánh còn để phát hiện những quy luật chung giữa các tác phẩm, các tác giả, hoặc các giai đoạn văn học. Việc rút ra những quy luật chung giúp cho nhận thức của người phân tích về một vấn đề văn học sẽ trở nên sâu sắc hơn, vững vàng hơn. Đây cũng là cơ sở là nền móng cho những phát hiện mới mẻ khác. Từ đó so sánh còn là cơ sở để thực hiện thao tác tư duy có mức độ cao hơn như sự tổng hợp, hệ thống hoá các vấn đề giữa tác phẩm này với tác phẩm văn học khác hay chính trong một tác phẩm văn học. Đối với học sinh Trung học cơ sở (THCS) các em được học khái niệm so sánh ở phạm vi là một phép tu từ từ vựng ở phần kiến thức Tiếng Việt trong chương trình Ngữ văn 6 tập 2. Song từ tư duy về khái niệm so sánh: so sánh là đối chiếu sự vật, sự việc này với sự vật, sự việc khác có nét tương đồng để làm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt (Ngữ văn 6, tập 2, bài 19, trang 24) chủ yếu giúp các em phát hiện ra các phép so sánh có trong tác phẩm văn học. Từ đó học sinh tìm ra tác dụng của biện pháp so sánh trong khả năng biểu đạt nội dung của văn bản cũng như tài năng sử dụng ngôn ngữ của tác giả. Tuy nhiên, trên thực tế từ phép so sánh để các em hiểu và vận dụng thành kĩ năng so ĐỀ TÀI 2 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN sánh trong quá trình cảm thụ tác phẩm văn học là chưa có một bài dạy riêng mà chỉ là vận dụng thực hành qua các câu hỏi nhỏ lẻ ở một số bài. Ví dụ: Lớp 6: Hai bài “Sông nước Cà Mau” và “Vượt thác” đều miêu tả cảnh sông nước. Em hãy nêu nhưng nét đặc sắc của phong cảnh thiên nhiên được miêu tả ở mỗi bài và nghệ thuật miêu tả của mỗi tác giả. (Ngữ văn 6, tập 2, bài 21, trang 41) Lớp 7: 1. Cách biểu ý và biểu cảm của bài “Phò giá về kinh” và bài “Sông núi nước Nam” có gì giống nhau? (Ngữ văn 7, tập 1, bài 5, trang 68) 2. Cách ví von tiếng suối của Nguyễn Trãi trong hai câu thơ “Côn Sơn suối chảy rì rầm, Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai” và của Hồ Chí Minh trong câu thơ “Tiếng suối trong như tiếng hát xa” (Cảnh khuya) có gì giống và khác nhau ? (Ngữ văn 7, tập 1, bài 6, trang 81) 3. Hai bài thơ (“Cảnh khuya” và “Rằm tháng giêng” ) đều miêu tả cảnh trăng ở chiến khu Việt Bắc. Em hãy nhận xét cảnh trăng trong mỗi bài có nét đẹp riêng như thế nào ? (Ngữ văn 7, tập 1, bài 12, trang 142) Lớp 8: 1. Qua đoạn trích “Tức nước vỡ bờ” và truyện ngắn “Lão Hạc”, em hiểu thế nào về cuộc đời và tính cách người nông dân trong xã hội cũ. (Ngữ văn 8, tập 1, bài 4, trang 48) 2. Đối chiếu Đôn-ki-hô-tê và Xan-chô Pan-xa về các mặt : dáng vẻ bên ngoài, nguồn gốc xuất thân, suy nghĩ, hành động, để thấy rõ nhà văn đã xây dựng một cặp nhân vật tương phản. (Ngữ văn 8, tập 1, bài 7, trang 79) 3. Qua bài thơ (“Tức cảnh Pác Bó”), có thể thấy rõ Bác Hồ cảm thấy vui thích, thoải mái khi sống giữa thiên nhiên. Nguyễn Trãi cũng từng ca ngợi “thú lâm tuyền” (niềm vui thú được sống với rừng, suối) trong bài “Côn Sơn ca”. Hãy cho biết “thú lâm tuyền” ở Nguyễn Trãi và Hồ Chí Minh có gì giống và khác nhau ? (Ngữ văn 8, tập 2, bài 20, trang 29) Lớp 9: 1. Phân tích, so sánh cảnh mùa xuân trong câu thơ cổ trung Quốc: “Phương thảo liên thiên bích – Lê chi sổ điểm hoa” (Cỏ thơm liền với trời xanh – Trên cành lê có mấy bông hoa) với cảnh mùa xuân trong câu thơ: “Cỏ non xanh tận ĐỀ TÀI 3 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN chân trời – Cành lê trắng điểm một vài bông hoa” để thấy được sự tiếp thu và sáng tạo của Nguyễn Du. (Ngữ văn 9, tập 1, bài 6, trang 87) 2. Cảm nghĩ của em về thế hệ trẻ thời kháng chiến chống Mĩ qua hình ảnh người lính trong bài thơ “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” của Phạm Tiến Duật ? So sánh hình ảnh người lính ở bài thơ này và ở bài “Đồng chí” của Chính Hữu. (Ngữ văn 9, tập 1, bài10, trang 133) 3. Em có nhớ truyện ngắn hay bài thơ nào cũng viết về tình cảm quê hương đất nước ? Hãy nêu nét riêng của truyện “Làng” so với những tác phẩm ấy. (Ngữ văn 9, tập 1, bài 13, trang 174) 4. Cảm nhận của em về hình ảnh người lính trong hai bài thơ : “Đồng chí” (Chính Hữu), “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” (Phạm Tiến Duật). (Ngữ văn 9, tập 1, bài 15, trang 204) 5. Đọc lại bài “Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ” của Nguyễn Khoa Điềm (Ngữ văn 9, tập 1, bài 12). Đối chiếu với bài “Con cò” và chỉ ra cách vận dụng lời ru ở mỗi bài thơ. (Ngữ văn 9, tập 2, bài 22, trang 48) 6. Nhận xét về những điểm chung và nét riêng trong nội dung và cách biểu hiện tình mẹ con trong các bài thơ: “Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ”, “Con cò”, “Mây và sóng”. (Ngữ văn 9, tập 2, bài 25, trang 90) 7. Phân tích nét riêng trong cách biểu hiện cảm xúc và sáng tạo hình ảnh của các bài thơ : “Con cò”, “Mùa xuân nho nhỏ”, “Nói với con”. (Ngữ văn 9, tập 2, bài 25, trang 97) Như vậy kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học đóng một vai trò vô cùng quan trọng. Việc nắm được cách so sánh là một chìa khóa quan trọng góp phần không nhỏ cho thành công của việc bước vào khám phá thế giới phong phú, kì diệu của văn học. Nhưng trên thực tế cách hiểu biết và vận dụng kĩ năng so sánh vào cảm thụ văn học cả ở người dạy và người học chưa thực sự được chú trọng. Tôi đã tiến hành làm phiếu điều tra về việc hiểu biết và vận dụng kĩ năng so sánh trong tác phẩm văn học ở học sinh (khối 8, 9) và giáo viên tổ chuyên môn của đơn vị tôi đang trực tiếp giảng dạy thì thu nhận được kết quả như sau : Đối với giáo viên: Số giáo viên được hỏi : 6 đồng chí. - Hiểu được vai trò của kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học là 6/6 (tỉ lệ 100%). ĐỀ TÀI 4 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN - Hướng dẫn học sinh vận dụng kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học ở mức độ nhiều là 2/6 (tỉ lệ 33.3%), mức độ ít là 4/6 (tỉ lệ 66.7%) - Hướng dẫn học sinh vận dụng kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học có tính bài bản, hệ thống là 0/6 (0%) Đối với học sinh : Số học sinh được hỏi : 89 em. - Đã sử dụng kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học là 89/89 (tỉ lệ 100%). Chưa sử dụng kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học là 0/89 (tỉ lệ 0%). - Hiểu được vai trò của kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học là 20/89 (tỉ lệ 22.5%). Chưa hiểu được vai trò của kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học là 69/89 (tỉ lệ 77.5%). - Kết quả bài tập về cảm thụ văn học có sử dụng kĩ năng so đạt trên trung bình là 25/89 (tỉ lệ 28.8%); dưới trung bình là 64/89 (tỉ lệ 71.2%). Qua điều tra và thực tế trực tiếp giảng dạy, tôi nhận thấy : Với giáo viên dạy Ngữ văn, rèn kĩ năng so sánh cho học sinh thật sự rất cần thiết và quan trọng. Tuy nhiên thực tế việc hướng dẫn học sinh kĩ năng này còn mang tính chủ quan tìm kiếm, mày mò từ kính nghiệm cá nhân nên một số giáo viên còn e ngại và chưa rèn học sinh vận dụng kĩ năng này nhiều. Về phía học sinh ở bậc trung học cơ sở nói chung và học sinh khối 9 nói riêng khả năng cảm thụ tác phẩm bằng kĩ năng so sánh chưa tốt. Phần lớn các em chỉ cảm nhận bằng cảm tính vai trò của kĩ năng này và vận dụng nó còn tùy tiện mà chưa có bài bản, khoa học. Hơn nữa trong xu thế xã hội hiện nay, việc hứng thú với văn học và tạo nên những sản phẩm cảm thụ văn học của học sinh có giá trị thật sự chưa nhiều ... Vì vậy tôi chọn đề tài Rèn kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh lớp 9 để nghiên cứu, tìm tòi cách dạy hữu hiệu và có tính khả thi với mong muốn cải tiến phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo hướng tích cực, đưa lại hiệu quả cao trong dạy và học Ngữ văn. Từ đó góp phần thực hiện thắng lợi nhiệm vụ trọng tâm mà toàn ngành đã đề ra trong suốt thời gian qua : nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, hướng dẫn học sinh học tập tích cực, 2. Kết quả, hiệu quả của thực trạng trên: Thực trạng về vận dụng kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học còn tồn tại như trên đã phần nào hạn chế khả năng tiếp thu, cảm nhận tác phẩm văn học khi các em vận dụng vào làm bài tập. Bởi vậy, trên thực tế hàng năm khả năng lĩnh hội cũng như kĩ năng làm bài văn ở các em đạt kết quả chưa cao như mong muốn của người dạy. Trong các bài kiểm tra văn về phần thơ, truyện hay các bài viết nghị luận về đoạn thơ, bài thơ hoặc nghị luận về tác phẩm ĐỀ TÀI 5 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN truyện (hoặc đoạn trích) trong chương trình Ngữ văn 9, xa hơn là kì thi vào PTTH chất lượng bài làm chưa cao, nhiều em bài thi môn Ngữ văn chỉ đạt dưới 5. Thậm chí một số em đi thi học sinh giỏi khi gặp dạng bài có sự so sánh giữa các tác phẩm văn học thì luôn lúng túng và gần như viết không đạt yêu cầu. Một phần là do các em chưa chịu tích luỹ kiến thức giữa các tác phẩm văn học với nhau, chưa có ý thức tự học, tự tìm tòi sáng tạo mà còn mang thói quen ỷ lại, thụ động vào sự hướng dẫn của thầy cô, hoặc tài liệu tham khảo. Ngoài ra còn nguyên nhân chính khác là các em chưa hiểu so sánh giữa các tác phẩm là phải so sánh cái gì, so sánh như thế nào? Khi được phân công giảng dạy môn Ngữ văn 9 trong năm học 2008 - 2009, kết quả bài kiểm tra cảm thụ về các tác phẩm văn học của HS lớp 9 chưa được cao. Cụ thể : Bài kiểm tra viết là tiết 75,76 (Kiểm tra thơ và truyện hiện đại - học kỳ I) với đề bài có một câu yêu cầu sự cảm thụ tác phẩm thơ của học sinh là : Cảm nhận của em về khổ cuối bài thơ “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” (Phạm Tiến Duật). Và tiết kiểm tra 134,135 (Viết bài tập làm văn số 7- học kỳ II) với đề bài có một yêu cầu: Cảm nhận của em về hình ảnh người lính trong hai bài thơ : “Đồng chí” (Chính Hữu) và “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” (Phạm Tiến Duật). Kết quả trung bình hai bài kiểm tra như sau : Điểm Điểm dưới Điểm dưới Điểm dưới Điểm dưới Sĩ 9 - 10 9 đến 6.5 6 đến 5 5 đến 3 3 Lớp số Tổng Tổng Tổng Tổng Tổng % % % % % số số số số số 9A 35 0 0 4 11.4 15 42.9 15 42.9 1 2.8 9B 33 0 0 4 12.1 15 45.5 14 42.4 0 0 Ngoài kết quả chưa cao từ các đề kiểm tra trên thì khi kiểm tra vở bài tập của học sinh, tôi nhận thấy các bài tập trong SGK có vận dụng kĩ năng so sánh các em đều làm chưa đạt yêu cầu. Bên cạnh kết quả chưa mấy khả quan trên của học sinh đại trà, thì chất lượng học sinh giỏi cũng đạt chưa cao. Từ thực trạng trên, để giúp HS lớp 9 nâng cao hơn nữa khả năng cảm thụ các tác phẩm văn học, với mong muốn học sinh lĩnh hội và tiếp thu kiến thức bài học có chất lượng cao hơn, trong năm học 2009 - 2010 và học kì I năm học 2010 - 2011, tôi đã mạnh dạn cải tiến nội dung, phương pháp dạy học qua đề tài: Rèn kĩ năng so sánh trong cảm thụ tác phẩm văn học cho học sinh lớp 9. II. CÁC BIỆN PHÁP THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 6 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN Kĩ năng so sánh có thể thực hiện trên nhiều cấp độ: nhỏ thì ở cách dùng từ, hình ảnh, hình tượng lớn hơn thì là đề tài, tác phẩm, tư tưởng, phong cách Thậm chí có thể so sánh giữa các giai đoạn, thời kì, những đặc điểm của các nền Văn học. Tuy nhiên, căn cứ vào yêu cầu cảm thụ văn bản trong chương trình Sách giáo khoa Ngữ văn 9, từ thực tế giảng dạy chúng tôi chỉ xin trình bày một số kĩ năng so sánh thông dụng khi cảm thụ văn học như: So sánh ở cấp độ hình ảnh, cấp độ tác phẩm, cấp độ đề tài, cấp độ khuynh hướng tư tưởng. 1. So sánh ở cấp độ hình ảnh Trong tác phẩm văn học hình ảnh văn học là một nhân tố quan trọng giúp người đọc (nghe) bước đầu cảm thụ để đi sâu vào khám phá chủ đề tư tưởng. Khi phân tích hình ảnh của tác phẩm văn học này ta có thể so sánh với những hình ảnh khác trên cơ sở tương đồng hoặc tương phản. Mục đích của việc hướng dẫn học sinh so sánh các hình ảnh văn học là để : - Các em tìm thấy sự tương đồng, gặp gỡ trong cảm xúc về thiên nhiên, đất nước, con người, của các tác giả. - Các em phát hiện ra khả năng sáng tạo vô cùng và kì diệu của các tác giả đã tạo nên sự phong phú hấp dẫn cho thế giới văn học, đem đến những cảm nhận vừa lạ vừa quen cho người thưởng thức Để học sinh đạt được hiệu quả nhờ kĩ năng so sánh khi học và cảm thụ văn thì trước hết ta cần tạo lập cho các em các bước so sánh hình ảnh. Cụ thể: - Xác định được hình ảnh chủ đạo trong đoạn trích (hoặc toàn bộ tác phẩm). - Hình ảnh ấy có vai trò biểu đạt nội dung gì trong đoạn trích (hoặc toàn bộ tác phẩm). - Hình ảnh ấy khiến ta liên tưởng tới những hình ảnh nào trong chính tác phẩm (nếu có), hoặc hình ảnh trong các tác phẩm văn học khác đã học (hoặc đọc thêm). - Từ sự liên tưởng ấy ta rút ra nhận xét gì trong cách sử dụng hình ảnh của tác giả trong cùng tác phẩm, giữa các tác phẩm ... Ví dụ: Khi phân tích tín hiệu thu về trong hai câu thơ đầu trong bài “Sang thu” của Hữu Thỉnh : Bỗng nhận ra hương ổi Phả vào trong gió se Giúp học sinh cảm nhận được cái hay của hai câu thơ trên giáo viên có thể lần lượt hướng dẫn học sinh cảm thụ bằng hệ thống các câu hỏi như: ? Hình ảnh bao trùm trong hai câu thơ là gì ? ĐỀ TÀI 7 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN ? Những hình ảnh ấy được nhà thơ cảm nhận như thế nào ? ? Hãy kể một vài hình ảnh báo hiệu mùa thu trong các tác phẩm văn học khác mà em được biết ? Từ những câu hỏi ở các cấp độ nhận biết, vận dụng, nâng cao sáng tạo qua kĩ năng so sánh giáo viên từng bước hướng các em cảm thụ được nội dung chính của đoạn thơ: Trước hết ta có thể thấy hình ảnh bao trùm trong hai câu thơ là “hương ổi” và “gió se”. Tất cả mọi câu chữ đều được tác giả hướng về và làm nổi bật “hương ổi” và “gió se”. Sự biến đổi của đất trời sang thu được nhà thơ bắt đầu từ hình ảnh “hương ổi”. “Hương ổi” là một thứ hương thơm quê mùa dân dã, quen thuộc. Mùi hương ấy xuất hiện đột ngột, ngỡ ngàng trong cảm nhận của nhà thơ với dáng vẻ thật gần gũi mà không kém phần mới mẻ, ấn tượng đem lại cho con người cái cảm giác như là bất ngờ, như là sửng sốt, như là cái duyên để từ đây nhà thơ vừa có thể quan sát sự xuất hiện của mùa thu trong đất trời bằng tất cả các giác quan. Từ mùi hương thơm không nồng nàn mà dìu dịu, nhè nhẹ của ổi chín, Hữu Thỉnh còn nhận ra cái không khí trong lành, mát mẻ của mùa thu nhờ những cơn gió se. Gió se (gió heo may) là một ngọn gió heo may rất riêng biệt của mùa thu, cùng với hương ổi, gió se đã làm nên một không gian mùa thu trở nên thơm mát, ngọt ngào. Những tín hiệu thu về trong hai câu thơ của Hữu Thỉnh khiến ta chợt nhớ tới các hình ảnh báo hiệu mùa thu trong các tác phẩm văn học khác. Chẳng hạn như : Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao (Nguyễn Khuyến) rồi : Ô hay buồn vương cây ngô đồng Vàng rơi, vàng rơi, thu mênh mông. (Bích Khê) hay : Sáng mát trong như sáng năm xưa Gió thổi mùa thu hương cốm mới (Nguyễn Đình Thi) .v.v. Như vậy, với Hữu Thỉnh, thu đến không phải là bầu trời thu cao xanh, không phải lá vàng rơi, không phải hương thơm của cốm mới, mà mùa thu bất chợt hiện diện với hương ổi chín thơm lựng trong gió hanh se. Qua đó ta không chỉ nhận ra một hồn thơ tinh tế nhạy cảm trước vẻ đẹp của thiên nhiên tạo vật mà còn thấy được nét mới, đóng góp của Hữu Thỉnh khi viết về những hình ảnh của mùa thu. ĐỀ TÀI 8 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN Hay khi hướng dẫn trò cảm nhận hình ảnh cây tre ở khổ cuối bài thơ “Viếng lăng Bác” của nhà thơ Viễn Phương, giáo viên có thể đặt câu hỏi cho học sinh cảm thụ sâu sắc hơn về tre cũng như tài năng sử dụng hình ảnh của nhà thơ Viễn Phương như: Hình ảnh cây tre trong khổ cuối mang vẻ đẹp gì khác so với khổ đầu bài thơ ? Từ câu hỏi này, giáo viên lần lượt hướng dẫn học sinh cảm thụ bằng các gợi ý để hướng dẫn học sinh nhận ra được: Hình ảnh hàng tre bên lăng Bác được lặp lại ở khổ cuối bài thơ với một vẻ đẹp bổ sung cho cây tre Việt Nam: cây tre trung hiếu. Tiếp tục là hình ảnh ẩn dụ đẹp, nếu ở khổ 1 tre là biểu tượng cho sức sống bền bỉ, kiên cường của dân tộc dù “Bão táp mưa sa đứng thẳng hàng” thì ở khổ cuối cây tre mang vẻ đẹp của con người Việt Nam là đức tính trung hiếu. Trung hiếu là “trung với Đảng hiếu với dân” như lời Người kính yêu đã dạy, là mãi mãi trung thành với lí tưởng, sự nghiệp cách mạng mà Bác đã dày công xây dựng. Sự lặp lại hình ảnh thơ này không chỉ tạo cho bài thơ có kết cấu đầu cuối tương ứng mà còn gây ấn tượng sâu sắc làm đậm nét hình ảnh cây tre, khẳng định thêm vẻ đẹp của con người, dân tộc Việt Nam và dòng cảm xúc của nhà thơ được thể hiện trọn vẹn. Điều đó, khiến hình ảnh thơ khép lại bài thơ nhưng có sức âm vang, lan toả mãi trong lòng người đọc về tình cảm thành kính, xúc động dành cho Bác Hồ kính yêu cũng như nhân dân, đất nước, con người Việt Nam. Như vậy, thao tác so sánh các hình ảnh trong thơ, văn chính là chìa khoá để các em bước vào tìm hiểu và phát hiện ra những vẻ đẹp phong phú của tác phẩm, mở ra những khả năng khám phá về thế giới hình ảnh kì diệu trong văn học. 2. So sánh ở cấp độ tác phẩm: Khi hướng dẫn HS cảm thụ tác phẩm văn học, ngoài việc người GV hướng dẫn các em cảm thụ văn bản theo đặc thù của từng kiểu văn bản, với các thể loại văn học khác nhau. Thì sau bước khám phá đó để giúp các em hiểu sâu, nắm kĩ hơn tác phẩm ta có thể hướng dẫn học sinh thao tác so sánh ở cấp độ tác phẩm. Mục đích của việc so sánh giữa tác phẩm này với tác phẩm kia để phát hiện ra : - Những tác phẩm trước nó để thấy sự kế thừa và cách tân. - Những tác phẩm sau nó để thấy đặc điểm của văn học thời đại và sự phát triển của văn học nói chung. - Những tác phẩm cùng thời để thấy được sự độc đáo. - Những tác phẩm của chính nhà văn để thấy vẻ riêng, nét riêng hoặc một quy luật chung nào đó. ĐỀ TÀI 9 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM - MÔN NGỮ VĂN Để làm được điều này, thì giáo viên cũng phải hướng dẫn cho học sinh cách so sánh : - Xác định nội dung, nghệ thuật của tác phẩm. - Vận dụng những kiến thức đã học để phát hiện ra tác phẩm có điểm chung và riêng gì so với các tác phẩm khác (có thể cùng hoặc khác thời) - Từ sự so sánh đó rút ra những nhận xét khái quát, nâng cao. Chẳng hạn, khi hướng dẫn học sinh cảm thụ tác phẩm “Chuyện người con gái Nam Xương” của Nguyễn Dữ. Để giúp các em cảm nhận được sự sáng tạo nghệ thuật của nhà văn trong tác phẩm thì sau khi hướng dẫn học sinh phân tích xong toàn bộ văn bản “Chuyện người con gái Nam Xương” giáo viên cần tiến hành các bước: - Cung cấp truyện cổ tích dân gian “Vợ chàng Trương”. - Hướng dẫn các em so sánh với truyện cổ tích dân gian “Vợ chàng Trương” bằng cách cho các em thảo luận câu hỏi: ? Tìm những sự việc chính trong truyện cổ tích “Vợ chàng Trương”? ? Tìm những sự việc chính trong truyện“Chuyện người con gái Nam Xương” của Nguyễn Dữ? ? So sánh về cách sắp xếp các sự việc giữa hai tác phẩm và rút ra nhận xét? - Sau đó GV cho học sinh đối chiếu kết quả: “Vợ chàng Trương” “Chuyện người con gái Nam Xương” - Vũ Nương và Trương Sinh lấy - Trương Sinh xin mẹ “đem trăm lạng nhau. Vừa cưới vợ xong đã phải đi vàng” cưới Vũ Nương. Vừa cưới vợ lính. xong đã phải đi lính. - Vũ Nương ở nhà phụng dưỡng mẹ - Vũ Nương ở nhà phụng dưỡng mẹ già, nuôi con nhỏ. Để dỗ con, nàng già, nuôi con nhỏ. thường chỉ bóng mình trên tường mà bảo đó là cha nó. - Giặc tan Trương Sinh trở về, nghe - Giặc tan Trương Sinh trở về, nghe lời lời con nhỏ, nghi oan là vợ mình con nhỏ, nghi oan là vợ mình không không chung thuỷ. chung thuỷ. - Vũ Nương bị oan, bèn gieo mình - Vũ Nương bị oan, bèn gieo mình xuống sông Hoàng Giang tự vẫn. xuống sông Hoàng Giang tự vẫn. - Khi hiểu ra nỗi oan của vợ, - Một đêm Trương Sinh cùng con trai Trương Sinh đã lập đàn giải oan ngồi bên đèn, đứa con chỉ chiếc bóng cho nàng ở bến sông ấy. trên tường và nói đó chính là người hay tới đêm đêm. Lúc đó chàng mới ĐỀ TÀI 10 RÈN KĨ NĂNG SO SÁNH TRONG CẢM THỤ TÁC PHẨM VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 9