Sử dụng câu đố trong dạy học môn tự nhiên và xã hội ở tiểu học

suy nghĩ, tự do bàn bạc mà không bị nhàm chán. Mặt khác, các em còn có thể tạo ra những câu đố tương tự dựa trên các câu đố đã có và vốn kiến thức về biểu tượng và khái niệm vừa được học. Từ đó, càng khắc sâu biểu tượng và khái niệm trong tâm trí của các em. Ví dụ                 Câu đố về chim Cánh cụt1. Chim gì có cánh không bay/ Chỉ bơi với lặn suốt ngày dưới băng ?2. Có cánh mà chẳng biết bay/ Sống nơi bắc cực thành bầy đông vui3. Lạ chưa chim cũng biết bơi/Bắt cá rất giỏi, bé ơi chim gì?Không phải lúc nào học sinh cũng có thể giải ngay các câu đố  một cách dễ dàng, mà phải có quá trình suy nghĩ, liên hệ thực tế cuộc sống. Vì vậy câu đố góp phần rèn luyện tư duy, phát triển ngôn ngữ và hình thành nhân cách cho học sinh. Từ đó giúp cho các em hoà nhập vào cuộc sống cộng đồng. Ví dụ1. Con gì không uống chỉ ăn/ Sống trong nhà gỗ, ăn nằm, nằm ăn?2. Con gì nhai gỗ rất tài/ Tham nhũng cùng loài đục khoét của công ?3. Con gì ăn gỗ hàng ngày/ Cả đời đục phá giường này, tủ kia ?(Câu đố về con mọt gỗ)Câu đố không phải chỉ cung cấp kiến thức, rèn luyện kỹ năng mà còn giáo dục cả ý thức dân tộc, tình yêu thiên nhiên, quê hương, đất nước. Ví dụ1. Con gì nho nhỏ/ Trông giống con sâu/ Miệng ăn lá dâu/Nhả tơ vàng óng2. Tôi là chiếc máy nhỏ xinh/ Lá cây lại hoá tài tình thành tơ/ Từ ngàn năm đến bây giờ/ Cho người đẹp mãi - tôi chờ chi đâu  (câu đố về con tằm)Do đó đưa câu đố vào dạy học môn TN-XH là điều rất nên làm.3. Sử dụng câu đố vào dạy học môn TN-XH ở tiểu học3.1. Để sử dụng câu đố vào dạy học có hiệu quả, trước hết giáo viên  cần phải sưu tầm và thiết kế các câu đố. Câu đố được sưu tầm và thiết kế cần phải đảm bảo theo các nguyên tắc sau:- Phải gắn liền với mục tiêu và nội dung từng bài học.- Phải đảm bảo tính vừa sức và tạo hứng thú đối với học sinh.- Phải đảm bảo tính phong phú, đa dạng và đầy đủ về số lượng- Phải đảm bảo tính kế thừa và phát triển (Nghĩa là trong quá trình thiết kế câu đố thì cần phải kế thừa các ý tưởng dạy học môn TN-XH trong sách giáo khoa tiểu học, kế thừa một số câu đố trong dân gian và trong một số tài liệu giảng dạy đã có để tiếp tục phát triển và hoàn thiện những câu đố đó cho phù hợp với thời gian, với đặc điểm nhận thức của HS tiểu học. Ví dụ câu đố nguyên văn trong dân gian về cây rau má như sau:" Rau gì có mẹ, không cha?" Như vậy ta thấy rằng câu đố này gợi ý quá ít, HS lớp 1, 2, 3 khó có thể đoán ra nên ta có thể thiết kế thêm như sau:" Rau gì có mẹ không cha / Giải khát tiêu độc, mọc hoang bên đường?")- Phải đảm bảo tính giáo dục và thẩm mĩ (Giáo viên phải lựa chọn những câu đố có ngôn ngữ rõ ràng, dễ hiểu đối với các em, hình ảnh được sử dụng để ví von trong câu đố phải là những hình ảnh đẹp, trong sáng. Qua đó giáo dục thẩm mĩ, giúp các em biết yêu quý cái đẹp và sử dụng ngôn ngữ đẹp, văn minh)3.2. Sau khi đã sưu tầm, thiết kế được hệ thống các câu đố, giáo viên lựa chọn câu đố để sử dụng vào tiết dạy cụ thể. Trong quá trình sử dụng câu đố cũng cần phải đảm bảo các nguyên tắc sau:-  Xác định được mục đích sử dụng câu đố trong một tiết học-  Xác định rõ cách tổ chức và các phương tiện trực quan đi kèm nếu có.-  Xác định thời điểm sử dụng câu đố thích hợp-  Phải đảm bảo về số lượng câu đố trong mối tương quan giữa các yếu tố khác.- Cần thu hút được mọi đối tượng học sinh tích cực tham gia vào hoạt động giải câu đố.3.3. Sử dụng câu đó thường theo quy trình sau:- Bước 1: Giáo viên phổ biến cách thực hiện với hoạt động giải câu đố- Bước 2: Giáo viên đưa ra câu đố- Bước 3: Tổ chức cho học sinh làm việc theo nhóm hay cá nhân để tìm lời giải đố- Bước 4: Học sinh đưa ra câu trả lời giải đố trước lớp- Bước 5: Giáo viên đưa ra đáp án chính xác cuối cùng- Bước 6: Tổng kết hoạt động3.4. Phương pháp và hình thức sử dụng câu đố trong dạy học môn TN-XH ở tiểu học- Sử dụng câu đố kết hợp với phương pháp hỏi đáp. Có nhiều hình thức để vận dụng phương pháp hỏi- đáp nhưng thích hợp và phổ biến nhất là hình thức: giáo viên nêu ra từng câu đố riêng lẻ cho mỗi cá nhân HS hoặc mỗi nhóm HS trả lời một câu. Hoặc có thể ra bài tập về nhà bằng các câu đố để HS nắm vững, hiểu sâu kiến thức hay để giúp cho việc chuẩn bị trước nội dung sẽ học trong bài học tiếp theo nhằm giúp bài dạy đạt hiệu quả cao.- Sử dụng câu đố kết hợp với phương pháp trò chơi học tập. Trò chơi sử dụng câu đố trong dạy học TN-XH ở tiểu học rất phong phú và đa dạng như giải ô chữ có gợi ý bằng các câu đố, lựa chọn câu đố và hình ảnh tương ứng… Không nên tổ chức các trò chơi quá phức tạp hoặc quá đơn giản dễ gây nhàm chán. Trò chơi sử dụng câu đố trong dạy học TN-XH có thể tổ chức ở nhiều hoàn cảnh khác nhau: phần củng cố bài trong một tiết, bài ôn tập chủ đề, trong hoạt động ngoại khóa, sinh hoạt tập thể… )4. Ví dụ minh họa4.1. Sử dụng câu đố dưới hình thức cung cấp kiến thức mớiBài 46:  Khả năng kì diệu của lá cây (TN-XH 3)  Hoạt động 2: Ích lợi của lá cây                                     Phiếu học tậpCâu 1: Em hãy giải các câu đố về các loại lá sau:1. Lá gì gói bánh chưng xanh   Tra đỗ, trồng hành, thả lợn vào trong?   2. Xưa kia tôi ở trên rừng                    Người lên cắt góc buộc lưng mang về Người giữ, người đánh thỏa thuêBắt tôi chịu đựng trăm bề gió sương     Thế mà người vẫn chẳng thươngTreo tôi dốc ngược lợp lên mái nhà3. Lá thì đánh phên lợp nhàQuả trong đầy nước như pha chút đường                            Cùi làm ra kẹo quê hương.Vỏ thì dệt thảm, bện thừng, xảm ghe.                       4. Tên một loài cá.Lá gói bánh chưngQuả xếp từng tầngXanh đem nấu cá.Thân suông đuột trơn tru5. Cà bung thường có lá nàyCháo ăn giải cảm cũng hay nấu cùng6. Lá gì nấu chín mà tươiNắng hè họng khát bao người ước mơ?(câu đố về lá dong, lá tranh, lá dừa, lá chuối, lá tía tô, lá chè).Câu 2: Qua các câu đố trên em hãy cho biết tác dụng của từng loại lá cây đó?- Cách tổ chức: Giáo viên phát phiếu học tập. Yêu cầu học sinh thảo luận nhóm đôi trong vòng 4-5 phút để trả lời. Gọi đại diện một nhóm phát biểu và các nhóm khác bổ sung. Giáo viên nhận xét, tổng kết đáp án và đưa ra kết luận về ích lợi của lá cây4.2. Sử dụng câu đố dưới hình thức củng cố kiến thứcBài 23: Côn trùng (TN-XH 3) Hoạt động củng cố bài: trò chơi: "Ô chữ kì diệu". Mục đích: Giúp học sinh củng cố kiến thức về loài côn trùng. Chuẩn bị: Bảng phụ ghi ô chữ che đi phần đáp án. Các câu đố về các loài côn trùng để gợi ý các ô chữ, các hộp quà. Thời gian chơi: 6-7 phút cuối giờ, sau khi học xong bài mới.Cách tổ chức: Chia lớp thành 4 đội,1 HS lên làm thư kí. GV phổ biến luật chơi: Mỗi đội được chọn 1 hàng ngang bất kì bắt đầu từ đội 1, GV sẽ đọc câu đố gợi ý của hàng đó. Các đội suy nghĩ để trả lời. Trong vòng 5 giây đội 1 không trả lời được sẽ mất quyền trả lời, các đội khác lúc này được quyền trả lời. Đội trả lời đúng trong 5 giây đầu tiên được 5 điểm. Đội khác trả lời sau sẽ được 2 điểm. Đội nào trả lời được ô hàng dọc thì ghi được 10 điểm, trả lời sai sẽ không được tham gia thi nữa. Tiếp tục như thế đến khi hết thời gian đội nào nhiều điểm thì đội đó thắng cuộc.4.3. Sử dụng câu đố dưới hình thức giới thiệu bàiBài 25: Con cá  (TN-XH 1). Mục tiêu: Giới thiệu cho học sinh biết biểu tượng về con cá. Chuẩn bị: Hình ảnh và câu đố về con cá:Con gì có vẩy có đuôi/Tung tăng bơi lội khắp nơi sông hồ/Mẹ thường đem rán, đem kho/Ăn vào mau lớn giúp cho khỏe người?- Thời gian chơi: 2-3 phút đầu giờ.- Cách tổ chức:+ GV nêu câu đố và yêu cầu HS giải đố. HS cả lớp suy nghĩ trả lời cá nhân. GV nhận xét, đưa ra hình ảnh con cá và khen HS. GV chốt ý để giới thiệu thêm về bài học: Các em vừa giải câu đố về loài cá vậy qua câu đố các em trả lời cho cô biết cá sống ở đâu và cá có đặc điểm gì?  HS trả lời: cá sống ở sông, hồ. Cá có vẩy, có đuôi.  GV: Để tìm hiểu kĩ hơn về loài cá, hôm nay chúng ta học bài Con cá.4.4. Sử dụng câu đố dưới hình thức ra bài tập về nhàBài 47: Hoa (TN-XH 3). Mục đích: nhằm giúp học sinh tìm hiểu và chuẩn bị trước cho bài 47: Hoa- Chuẩn bị: Phiếu học tập có ghi sẵn các câu đố về một số loài hoa và yêu cầu của bài tập là:PHIẾU BÀI TẬPHọ và tên:Câu 1: Hãy đọc và giải các câu đố sau rồi ghi vào chỗ chấm dưới đây cho thích hợp.1. Hoa đào ngoài BắcHoa gì trong Nam                                        Cánh nhỏ màu vàngCùng vui đón tết                                                     2. Hoa gì nho nhỏ                                                  Cánh màu hồng tươi                                      Hễ thấy hoa cười                                                    Đúng là tết đến3. Hoa gì nở hướng mặt trời                                  Sắc vàng rực rỡ thắm tươi vườn nhà                       4. Tên mua được nhiều thứ                                      Mà lại là loài hoa                                                      Nép trong đám cỏ lòa xòaCuống dài không lá, hoa mà chẳng thơm5. Hoa gì chỉ nở mùa hèRung rinh trước gió, đỏ hoe bên đường?6. Mùa thu thường có hoa nàoThứ vàng, thứ trắng cài vào áo em7. Hoa gì có đỏ có vàngCó hồng, có trắng vẫn mang tên hồng8. Hoa gì chỉ nở ban đêmTrắng trong như cánh hoa sen giữa đầm9. Một chiếc kèn nho nhỏTrắng trắng tinhNhụy xinh xinhThơm thơm ngátĐáp án:  M: 1. Hoa mai           4.......       7.......2.......          5.......                  8.......3.......         6.......                   9.......Câu 2: Dựa vào các câu đố trên em hãy cho biết: màu sắc, mùi hương của từng loại hoa?..........................................................................................................Câu 3: Hãy nói tác dụng của các loại hoa có trong câu đố?..........................................................................................................5. Kết luậnSử dụng câu đố trong dạy học TN-XH là một trong những biện pháp hữu hiệu nhằm tích cực hoá hoạt động của người học. Nó góp phần tạo ra không khí học tập tích cực, sôi nổi, tạo ra mối quan hệ đa chiều trong giờ học. Nó còn là một nhân tố góp phần rèn luyện tư duy cho học sinh. Từ đó làm cho hiệu quả giờ học TN-XH được nâng lên rõ rệt. N.T.T.V - T.T.X.H