Sáng kiến kinh nghiệm: Cách làm bài nghị luận về một đoạn thơ, bài thơ - Nguyễn Văn Thuấn

thơ “ Viếng lăng Bác” ( Viễn Phương ), “ Mùa xuân nho nhỏ” ( Thanh Hải ). Hoặc hướng đến tính nhân bản , chiêm nghiệm về bản thân , nhà thơ như tự mổ xẻ để đánh giá, nhận xét về chính mình trong bài thơ “ Aùnh trăng” ( Nguyễn Duy ) . Tất cả những nội dung đó phụ thuộc rất nhiều vào hoàn cảnh lịch sử. Vì vậy phải đặt tác phẩm vào hoàn cảnh lịch sử khi nó ra đời thì mới cảm thụ được tác phẩm. Từ đó có hướng nghị luận về bài thơ phù hợp với tâm trạng, cảm xúc của tác giả. Bài văn nghị luận về đoạn thơ, bài thơ sẽ rất nhạt ( nến không nói là phản nghĩa ) khi mgười nghị luận không hiểu hoàn cảnh lịch sử khi tác phẩm ra đời vàkhông tự đặt mình vào bối cảnh đó để cảm nhận và nghị luận về tác phẩm thơ ca đó . 2.2. Năng lực cảm thụ tác phẩm : Rèn luyện, bồi dưỡng năng lực cảm thụ tác phẩm ở học sinh là việc làm thường xuyên, lâu dài vì nó rất quan trọng. Nếu học sinh không có năng lực cảm thụ tác phẩm thì việc giảng dạy kiểu bài nghị luận tác phẩm ( đặt biệt là tác phẩm thơ ) sẽ thất bại vì học sinh không xác định được mình sẽ nghị luận về vấn đề gì? Vấn đề dó ra sao? Nên nghị luận như thế nào? Như vậy để giảng dạy có hiệu quả kiểu bài nghị luận về đoạn thơ, bài thơ giáo viên phải liên tục rèn luyện năng lực cảm thụ tác phẩm cho học sinh. Theo tôi, giáo viên phải nắm vững kiến thức đã nêu ở trên ( mục 2.1 ) để giúp học sinh cảm thụ được tác phẩm . Sau khi đọc bài thơ học sinh xác định được hoàn cảnh sáng tác vài thơ đó. Tức là những gì tác động đến tác giả để tác giả viết nên bài thơ đó. Từ đó tìm hiểu được nội dung phản ánh, ước mơ, khát vọng hay tâm trạng, cảm xúc của tác giả thông qua các tín hiệu thẩm mỹ trong tác phẩm thơ ca đó. Đặt bài thơ trong hoàn cảnh lịch sử khi nó ra đời để định hướng nghị luận về tư tưởng thẩm mỹ của tác phẩm. Xác định nguồn mạch cảm xúc của tác giả rồi tự đặt mình vào đấy , trôi theocảm xúc đó để cảm và viết những cảm nhận của mình thành bài văn nghị luận có cảm xúc tự nhiên, chân thành. Nói cách khác, học sinh phải biết soi mình vào tác phẩm thơ ca để hiểu được tâm trạng, cảm xúc của tác giả. Từ đó khám phá vẻ đẹp văn chương của tác phẩm thơ ca đó. Khi viết bài văn nghị luận học sinh cần phải viết bằng cảm xúc, tâm trạng cùng chiều với tác giả thì bài văn mới có cảm xúc tự nhiên được. Rèn luyện năng lực cảm thụ tác phẩm cho học sinh giáo viên không thể không cung cấp cho học sinh quan niệm thẩm mỹ, tư tưởng xã hội, hoặc những quy luật tâm lý, những đạo lý truyền thống. Khi tìm hiểu tác phẩm thơ ca trung đại học sinh phải được cung cấp những tiêu chí như : cảnh có đủ phong, hoa, tuyết, nguyệt là cảnh đẹp. Những hình ảnh, âm thanh gắn với một trạng thái tâm lý nhất định. Những loài cây như mai, lan, cúc, trúc có ý nghĩa như thế nào? Tiêu chí vẻ đẹp trong cách sống ra sao ?.... Như vậy sẽ giúp học sinh hiểu được những câu thơ tả cảnh ngụ tình, miêu tả tâm trạng nhân vật hay ca ngợi vẻ đẹp trong cách sống của Thúy Kiều ( trong “ Truyện Kiều” – Nguyễn Du ), của Lục Vân Tiên ( trong “ Truyện Lục Vân Tiên” _ Nguyễn Đình Chiểu ).Đến với văn học thời chống Pháp và chống Mỹ, học sinh phải biết được nhiệm vụ chung của nhân dân Việt Nam lúc đó là đánh giặc cứu nước. Vì vậy cái chung được đặt lên trên cái riêng. Từ đó học sinh hiểu được thái độ dứt khoát của người lính cách mạng trong bài thơ “ Đồøng chí” của Chính Hữu là vì nhiệm vụ chung, vì lý tưởng cách mạng. Họ rời xa làng quê vì nặng tình với làng quê, ra đi với mục đích đem lại yên vui cho làng quê, đất nước mình. Một lý tưởng sống đẹp, một tương lai tươi sáng của đất nước đã giúp người lính cách mạng lạc quan, hiên ngang vượt qua gian khổ, nguy hiểm. Đó là nét đẹp của người lính cách mạng trong bài thơ “ Đồng chí” ( Chính Hữu) và “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” ( Phạm Tiến Duật ). Đến khi đất nước thống nhất thì cảm hứng ngợi ca thiên nhiên, đất nước cùng với lòng biết ơn đối với Đảng, Bác Hồ trở thành cảm hứng chủ đạo của văn học nói chung, thơ ca nói riêng từ sau 1975 đến nay. Từ đó thấy được trách nhiệm của mỗi người, hình thành khát vọng cống hiến xây dựng đất nước. Điều này thấy rõ trong các tác phẩm “ Viếng lăng Bác” ( Viễn Phương ), “Mùa xuân nho nhỏ” Thanh Hải), “ Nói với con” ( Y Phương), “Sang thu” ( Hữu thỉnh ) Cũng có thể là con người tự đối diện với mình, tự phán xét chính mình để nhắc nhở mình và mọi người đạo lý “ uống nước nhớ nguồn” của nhân dân ta ( “ Aùnh trăng” _ Nguyễn Duy). Ngoài ra cần hướng dẫn học sinh đọc đúng ngữ điệu, cách ngắt nhịp, ngắt câu của từng bài thơ. Vì đó là yếu tố quan trọng để chuyển tải cảm xúc, tâm trạng của tác giả. Câu thơ dài – ngắn nhịp thơ nhanh – chậm đều là dụng ý nghệ thuật của tác giả.Do đó không nên xem thường việc đọc tác phẩm thơ ca . Tóm lại, rèn luyện năng lực cảm thụ tác phẩm văn chương cho học sinh là cung cấp cho học sinh nền tảng kiến thức đặc trưng của từng thời kỳ văn học. Đây là yếu tố then chốt để làm bài văn nghị luận về đoạn thơ, bài thơ. Mỗi giáo viên giảng dạy bộ mộn ngữ văn phải luôn luôn chú ý đến việc rèn luyện năng lực cảm thụ tác phẩm cho học sinh. Vì xét cho cùng, dạy văn học văn là dạy và học cái hay, cái đẹp của tác phẩm văn chương và kỹ năng trình bày hiểu biết của mình thành bài văn. Tức là cảm thụ tác phẩm và trình bày chính kiến của mình về tác phẩm bằng cách bàn, đánh giá về tác phẩm đó. 2.3. Kỹ năng trình bày : ù Rèn luyện kỹ năng trình bày bài văn cho học sinh là việc làm không thể thực hiện ngày một ngày hai. Ngoài kiến thức cơ bản về đoạn thơ, bài thơ cần nghị luận còn có kỹ năng lựa chọn từ ngữ, sắp xếp các luận điểm để bài văn có bố cục chặt chẽ, hợp lý, có cảm xúc tự nhiên, trong sáng. Khả năng dùng từ của học sinh là kết quả của quá trình rèn luyện trong tâùt cả các tiết học, đặc biệt là các tiết học tiếng việt. Để bài văn có cảm xúc tự nhiên trong sáng học sinh phải có hướng tiếp cận tác phẩm hợp lý nhất. Để bài văn của học sinh có bố cục hợp lý giáo viên cần phải cung cấp cho học sinh một dàn ý rõ ràng, chính xác. Qua quá trình tìm hiểu, giảng dạy tôi tâm đắc với dàn ý sau đây : DÀN Ý BÀI VĂN NGHỊ LUẬN VỀ ĐOẠN THƠ, BÀI THƠ Mở bài : _ Giới thiệu hoàn cảnh sáng tác. (những yếu tố từ đời sống xã hội, cá nhân tác đôïng đến tác giả đểtác giả viết nên tác phẩm dó). _ Giới thiệu tác giả ( phong cách sáng tác, thể loại, đề tài thường viết ), tác phẩm ( xuất xứ, hoặc vị trí đoạn trích ). Nêu khái quát giá trị tác phẩm ( nội dung và nghệ thuật). Trích dẫn ( đoạn thơ, bài thơ dài quá 10 câu không cần trích dẫn). Thân bài : _ Trình bày nôi dung chính của bài thơ.Nội dung đó bao gồm những luận điểm nào ? _ Mỗi luận điểm được thể hiện ở những câu thơ nào ? (phần này xác định ở giấy nháp ). Sau đó phân tích từng luận điểm theo các bước sau : + Giới thiệu (có thể nêu vị trí câu thơ hoặc dẫn dắt vào luận điểm ) + Trích dẫn câu thơ, + Bình giảng ( nội dung và nghệ thuật). +Liên tưởng ( chọn dẫõn chứng minh họa cho luận điểm đang nghị luận). + Kết đoạn, thực hiện liên kết đoạn với đoạn tiếp theo . *Đoạn thơ, bài thơ có bao nhiêu luâïn điểm thì thực hiêïn các bước trên bấy nhiêu lần. Trường hợp câu thơ không tiêu biểu thì bình giảng trực tiếp, (không giới thiệu, trích dẫn). _ Tổng hợp nội dung các luận diểm vừa nghị luận, khẳng định thành công của tác phẩm ( về nội dung và nghệ thuật) Kết bài: _ Ý nghĩa của đoạn thơ, bài thơ . _ Liên hệ thực tế rút ra bài học . C. KẾT LUẬN Qua thực tế giảng dạy chúng tôi nhận thấy, để học sinh làm tốt bài nghị luâïn về đoạn thơ, bài thơ trước hết phải giúp các em rèn luyện năng lực cảm thụ tác phẩm thơ và kỹ năng trình bày bài. Vì vậy chúng tôi lựa chọn, xây dựng đề tài “ Hướng đãn học sinh làm bài văn nghị luận về đoạn thơ, bài thơ” để nghiên cứu thực hiện. Trong quá trình thực hiện chúng tôi nhâïn thấy học sinh hứng thú hơn với bôï môn Ngữ văn, đặc biệt là phân môn tâïp làm văn. Năng lực làm bài của học sinh cũng có những tiến bộ. Thực hiện đề tài này có những khó khăn nhất định. Đó là giáo viên phải có năng lực thẩm thơ, bình thơ tốt. Thực hiện tích hợp giữa các phân môn, tạo điều kiện cho học sinh luỵện tập bình giảng trong tiêùt đọc- hiểu văn bản . Điều này ngoài năng lực chuyên môn, đòi hỏi kỹ năng sư phạm tốt vì thời gian tiết học có hạn. Thực hiện “Hướng dẫn học sinh làm bài văn nghị luâïn về đoạn thơ, bài thơ” là từng bước hình thành, rèn luyện năng lực văn chương ở học sinh . Giúp các em thấy được vẻ đẹp của thơ, của đời. Từ đó yêu thích bộ môn Ngữ văn và có tình yêu thơ ca. Tôi ghi lại lý thuyết và cách thực hiện của mình hy vọng góp phần vào việc cải tiến phương pháp giảng dạy bộ môn Ngữ văn tốt hơn. PHAN CHU TRINH THÁNG 12/2007