Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp nâng cao năng lực nhận biết và kĩ năng thực hành phép tu từ so sánh cho học sinh lớp 3

ỦY BAN NHÂN DÂN HUYỆN HẬU LỘC PHÒNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO MỘT SỐ BIỆN PHÁP Nâng cao năng lực nhận biết và kĩ năng thực hành phép tu từ so sánh cho học sinh lớp 3 Họ và tên: Lê Thị ngọc Chức vụ: Giáo viên Trường: Tiểu học Thị Trấn - Hậu Lộc Sáng kiến thuộc môn: Tiếng Việt Năm học : 2010 - 2011 1 A. ĐẶT VẤN ĐỀ I. Lời mở đầu: Trong cuộc sống hàng ngày, mỗi chúng ta khi trò chuyện hay khi giao tiếp không ai không một lần sử dụng phép so sánh. “So sánh” là “cách nói” rất quen thuộc và phổ biến trong cuộc sống cũng như trong sáng tác văn chương. Nhờ phép so sánh, người viết có thể gợi ra những hình ảnh cụ thể, những cảm xúc thẩm mĩ lành mạnh, đẹp đẽ. So sánh được coi là một trong những phương thức tạo hình, gợi cảm hiệu quả nhất. Nó có tác động lớn trong việc tái hiện đời sống, hình thành và phát triển trí tưởng tượng, khả năng nhận xét và đánh giá của con người. Nhờ “So sánh” làm tâm hồn và trí tuệ mỗi người thêm phong phú, giúp chúng ta cảm nhận văn học và cuộc sống một cách tinh tế hơn, sâu sắc hơn. Nhờ những hình ảnh bóng bẩy, ước lệ, dùng cái nọ để đối chiếu cái kia nhằm diễn tả những ngụ ý nghệ thuật mà phép so sánh được sử dụng phổ biến rộng rãi trong thơ ca, đặc biệt là thơ văn viết cho thiếu nhi. So sánh tu từ giúp các em hiểu và cảm nhận được những bài văn, bài thơ hay, góp phần mở mang tri thức, làm phong phú về tâm hồn và tạo hứng thú khi viết văn. Đồng thời, qua phép so sánh rèn luyện thói quen, ý thức yêu quý Tiếng Việt và giữ gìn sự trong sáng Tiếng Việt của học sinh. Xuất phát từ “Mục tiêu môn Tiếng Việt” ở Tiểu học và vị trí của phép tu từ so sánh, nội dung Tiếng Việt 3 đã giới thiệu sơ bộ về phép tu từ so sánh. Thông qua đó, hình thành những hiểu biết và khái niệm ban đầu về so sánh, nhằm giúp các em cảm nhận được cái hay, cái đẹp của những câu văn, câu thơ, từ đó biết vận dụng phép so sánh vào bài học và bài làm. Mặt khác, học sinh lớp 3 được học phép tu từ so sánh cũng là một cách chuẩn bị tốt nhất để các em có khả năng sử dụng thành thạo khi làm các bài văn kể chuyện, văn miêu tả ở các lớp 4, 5. 2 Là một giáo viên được nhà trường phân công giảng dạy khối lớp 3, nhận thức được vị trí quan trọng của việc dạy học phép tu từ so sánh, bản thân luôn giành thời gian nghiên cứu, học hỏi và cùng với việc thực dạy để tìm ra một vài biện pháp, cách thức nhỏ trong việc giúp học sinh nhận biết và thực hành tốt phép tu từ so sánh nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phép tu từ so sánh trong chương trình học nói riêng và các môn học khác nói chung ở Tiểu học. II. Thực trạng của vấn đề: Dạy phép tu từ so sánh cho học sinh thực chất là việc dạy cho các em cách sử dụng ngôn ngữ để tạo hiệu quả cao khi nói và viết. Sử dụng phép tu từ trong nói và viết cũng chính là nâng cao khả năng nhận xét, đánh giá, bộc lộ tình cảm của mình trước một đối tượng nào đó. Vì vậy ngôn ngữ thường mang tính cá nhân riêng biệt. Điều đó đòi hỏi giáo viên phải có kiến thức nhất định về phong cách học, có trình độ chuyên môn vững vàng nhằm đa dạng hóa các hoạt động học tập, tạo hứng thú trong giờ học để học sinh tiếp thu kiến thức một cách có hiệu quả, đồng thời giúp các em có kỹ năng thực hành phép tu từ so sánh. Nhưng trong thực tế, giáo viên và học sinh còn gặp không ít khó khăn khi dạy- học phép tu từ so sánh. Đối với học sinh, các em chỉ mới nhận biết sơ qua các hình ảnh so sánh. Kĩ năng vận dụng phép so sánh, cảm nhận giá trị của phép so sánh chưa cao. Về phía giáo viên, khi dạy phép so sánh còn nhiều điểm hạn chế trong việc xác định mục đích, mức độ yêu cầu của một bài dạy hay khâu lựa chọn các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học. Hơn nữa, các tài liệu tham khảo để mở rộng vốn hiểu biết cho giáo viên và học sinh về dạy và học phép tu từ so sánh chưa nhiều. Bởi vậy, chất lượng và hiệu quả dạy học phép tu từ so sánh có phần chưa được nâng cao. 1. Thực trạng về nội dung dạy- học phép tu từ so sánh trong phân môn Luyện từ và câu Lớp 3 a. Về cấu trúc nội dung: 3 Nội dung phép tu từ so sánh trong chương trình Tiếng Việt 3 là một nội dung “mới”, chiếm một dung lượng không lớn. Tất cả chỉ có 7 tiết học, bằng khoảng 1/5 tổng thời gian của phân môn Luyện từ và câu và bằng 1/35 tổng thời gian của môn Tiếng Việt. Phép tu từ so sánh được dạy trong học kì I và cứ 2 tuần một tiết. Có thể thống kê nội dung phép tu từ so sánh được phân phối trong chương trình cụ thể như sau: Tuần Chủ điểm Nội dung dạy học Trang 1 Măng non Làm quen với phép so sánh 8 Tìm hình ảnh so sánh và nhận biết 3 Mái ấm 24 các từ chỉ so sự so sánh So sánh hơn, kém, thêm các từ so 5 Tới trường sánh vào những câu chưa có từ so 43 sánh 7 Cộng đồng So sánh sự vật với con người. 58 Làm quen so sánh âm thanh với âm 10 Quê hương 79 thanh Bắc- 12 So sánh hoạt động với hoạt động. 98 Trung- Nam Anh em 15 Đặt câu có hình ảnh so sánh. 126 một nhà b. Về phía giáo viên: Mỗi giáo viên cũng còn gặp không ít những khó khăn về cơ sở vật chất, phương tiện dạy học và các tài liệu tham khảo phục vụ cho việc dạy về phép tu từ so sánh. Một số bộ phận nhỏ giáo viên chưa biết chú trọng và quan tâm nhiều đến việc lồng ghép nội dung phép so sánh vào trong quá trình dạy giữa các phân môn của môn Tiếng Việt cũng như với các môn học khác trong 4 chương trình. Bởi vậy một phần nào chưa khơi dậy sự tò mò, niềm hứng thú và óc sáng tạo của học sinh khi học môn Tiếng Việt nói chung và phép tu từ so sánh nói riêng. c. Về phía học sinh: Do khả năng tư duy của các em phần lớn mới ở mức độ tư duy trực quan, đơn giản nên việc cảm thụ nghệ thuật tu từ so sánh còn nhiều hạn chế; hơn nữa, vốn kiến thức văn học của học sinh lại nghèo nàn. Đa số các em có năng lực học tập nhưng khả năng nhận biết về phép so sánh chưa cao. Các em chỉ mới biết sự vật một cách cụ thể, trực tiếp nên khi tiếp thu về nghệ thuật so sánh rất khó khăn. Vì vậy đòi hỏi giáo viên phải có sự hướng dẫn một cách tỉ mỉ,cụ thể và linh hoạt khi dạy về phép tu từ so sánh. 2. Kết quả của thực trạng trên Qua khảo sát chất lượng về năng lực nhận biết và kỹ năng thực hành phép tu từ so sánh của học sinh lớp 3B - Năm học 2009 – 2010, tôi đã thu được kết quả như sau: Tổng số học sinh : 23 em Số học sinh đạt yêu Số học sinh chưa có kỹ Số học sinh có kỹ cầu về nhận biết phép năng thực hành phéptu từ năng thực hành tu từ so sánh so sánh phép so sánh 10/23 = 43,5% 10/23 = 43,5% 3/23 = 13% B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I. Các giải pháp thực hiện 1. Giúp HS nắm vững nội dung phép tu từ so sánh. 2. Nâng cao năng lực nhận biết phép tu từ so sánh. 3. Rèn kỹ năng thực hành phép tu từ so sánh 5 II. Các biện pháp thực hiện Biện pháp 1: Giúp học sinh nắm vững nội dung phép tu từ so sánh a. Hệ thống các dạng bài tập Nội dung về phép tu từ so sánh chiếm một dung lượng không lớn trong chương trình Tiếng Việt 3. Nội dung dạy học phép tu từ so sánh được thông qua hệ thống các bài tập. Trong quá trình dạy, giáo viên nên chia hệ thống bài tập thành các loại bài tập và các dạng bài tập. Từ đó giúp các em dễ dàng nhớ và phân biệt được các loại bài khác nhau và có hướng làm bài đúng với yêu cầu. Có thể chia hệ thống bài tập về phép tu từ so sánh thành hai loại bài tập như sau: - Bài tập Nhận biết phép tu từ so sánh. - Bài tập Vận dụng phép tu từ so sánh. b. Phân loại các dạng bài tập Trong mỗi loại bài tập, khi tiến hành hướng dẫn học sinh, giáo viên nên chia thành các dạng bài tập nhằm giúp các em nắm vững và sâu hơn về nội dung của bài. Đối với loại bài tập Nhận biết phép tu từ so sánh: Đây là loại bài tập được trình bày dưới hình thức thường là các ngữ liệu (ngữ liệu là các câu văn, câu thơ, đoạn văn, đoạn thơ) trong đó có sử dụng phép tu từ so sánh; yêu cầu học sinh chỉ ra các hình ảnh so sánh, các sự vật so sánh, các vế so sánh, các từ so sánh, trong các ngữ liệu đó. Bởi vậy ta có thể chia loại bài tập trên thành các dạng bài tập cụ thể như sau: + Dạng 1: Tìm những sự vật được so sánh + Dạng 2: Tìm những hình ảnh so sánh + Dạng 3: Tìm các từ so sánh + Dạng 4: Tìm các đặc điểm so sánh 6 Đối với loại bài tập Vận dụng phép tu từ so sánh là dạng bài giúp học sinh tập nhận biết tác dụng của phép tu từ so sánh và tập đặt câu có dùng phép so sánh, ta nên chia thành hai dạng bài tập như sau: + Dạng 1: Bài tập Nhận biết tác dụng của phép tu từ so sánh + Dạng 2: Bài tập Đặt câu có dùng phép so sánh Để các em phân biệt và nắm vững các loại bài tập, các dạng bài tập, đòi hỏi giáo viên khi dạy phải xác định rõ mục đích, yêu cầu của mỗi loại bài, dạng bài, từ đó có sự lựa chọn các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học sao cho đúng với mục đích yêu cầu của mỗi bài và phù hợp với sự nhận thức của mọi đối tượng học sinh. c. Tổ chức dạy học các dạng bài tập Nội dung dạy học về phép tu từ so sánh được trình bày qua hệ thống bài tập. Vì vậy khi dạy về mỗi dạng bài cần thực hiện theo các bước sau: Bước 1: Giáo viên giúp học sinh nắm vững yêu cầu của bài tập (bằng các câu hỏi, bằng lời giải thích, bằng cách minh hoạ ). Bước 2: Hướng dẫn học sinh những nội dung khó của bài tập. Bước 3: Tổ chức cho học sinh trao đổi, nhận xét về kết quả, rút ra những điểm ghi nhớ về phép tu từ so sánh. Dạy học phép tu từ so không chỉ giúp học sinh nắm vững nội dung về phép so sánh mà còn giúp các em có năng lực nhận biết và vận dụng tốt phép tu từ so sánh. Biện pháp 2: Nâng cao năng lực nhận biết phép tu từ so sánh 1. Dạy theo đúng quy trình. Để học sinh có khả năng tiếp thu và học tốt phép tu từ so sánh, với mỗi loại bài, dạng bài cần thực hiện theo các yêu cầu sau: - Đọc kỹ yêu cầu của bài tập 7 - Xác định đúng nội dung yêu cầu - Phân tích yêu cầu của bài tập - Tiến hành làm bài và trình bày bài ( nhóm hoặc cá nhân ) - So sánh, đối chiếu kết quả bài làm với đáp án; lí giải được đáp án - Giáo viên giải thích thêm các đáp án khác (nếu đưa ra). Ví dụ: Bài tập 2 (Trang 8): Tìm sự vật được so sánh trong khổ thơ sau: Ơ cái dấu hỏi Như vành tai nhỏ Trông ngộ ngộ ghê Hỏi rồi lắng nghe. - Giáo viên yêu cầu HS đọc yêu cầu của đề bài. - Giải thích cho học sinh hiểu từ ngữ chỉ sự vật. - HS gạch chân bằng bút chì từ chỉ sự vật và trình bày (Giáo viên có thể hỏi “Vì sao” để học sinh giải thích lí do chọn từ đó). Sau đó giáo viên đưa ra đáp án. Cũng có thể giáo viên vẽ lên bảng hoặc giải thích cho học sinh hiểu “Dấu hỏi cong cong, mở rộng ở hai phía trên rồi nhỏ dần nên chẳng khác gì một vành tai. (Giáo viên có thể cho học sinh nhìn vào vành tai bạn). 2. Dạy “Tích hợp” phép so sánh trong các môn học: * Tích hợp trong môn Tiếng Việt : Khi dạy phép tu từ so sánh, cũng cần có sự lồng ghép nội dung so sánh vào các phân môn trong môn Tiếng Việt một cách linh hoạt, khéo léo, nhằm khơi dậy trí tò mò, sự ham học, ham hiểu biết của học sinh. Ví dụ 1: Khi dạy bài Tập đọc: "Hai bàn tay em" SGK Tiếng Việt 3 tập I, trong bài có rất nhiều hình ảnh so sánh. Bằng cách nêu yêu cầu, có thể cho các em tìm các câu thơ có sử dụng phép tu từ so sánh để chuẩn bị cho tiết Luyện từ và câu. 8 Ví dụ 2: Khi dạy bài Tập đọc “Cửa Tùng”, để giải thích từ ngữ (chiếc thau đồng, bờ biển Cửa Tùng), GV yêu cầu học sinh tìm câu văn có sử dụng phép so sánh, như vậy học sinh sẽ rất dễ dàng tìm ra câu : - Mặt trời như chiếc thau đồng đỏ ối chiếu xuống mặt biển . - Người xưa để ví bờ biển Cửa Tùng giống như một chiếc lược đồi mồi cài vào mái tóc bạch kim của sóng biển. Với những câu tự tìm được sẽ giúp các em nhớ lâu hơn và từ đó có thể áp dụng vào việc đặt câu, viết văn . * Tích hợp trong môn Tự nhiên và xã hội : Khi dạy bài “ Các thế hệ trong gia đình’’ giáo viên có thể cho học sinh tìm những câu tục ngữ, ca dao, thành ngữ nói về tình cảm của những người thân trong gia đình. Có thể cho học sinh tìm tự do nhưng với yêu cầu các câu đó phải có hình ảnh so sánh. Chẳng hạn học sinh sẽ tìm được các câu: - Anh em như thể tay chân. - Con hơn cha là nhà có phúc. - Công cha như nói Thái Sơn - Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra. Ngoài ra, dạy phép so sánh còn có thể dạy “Tích hợp”ở một số môn học khác như Toán, Mĩ thuật, Âm nhạc, Mục tiêu của việc dạy học phép tu từ so sánh ở lớp 3 là “Rèn luyện kỹ năng” thông qua hệ thống bài tập. Việc rèn kỹ năng thực hành phép tu từ so sánh là một khâu quan trọng khi dạy học phép tu từ so sánh. Biện pháp 3: Rèn kỹ năng thực hành phép tu từ so sánh. Dạng 1: Bài tập nhận biết phép tu từ so sánh Dạng 2: Bài tập thực hành phép tu từ so sánh 9 1. Rèn kỹ năng thực hành thông qua dạy theo các mô hình : a. Đối với dạng “Bài tập nhận biết phép tu từ so sánh” + Mục tiêu: Giúp học sinh nhận biết các từ chỉ sự vật so sánh. Dạng bài tập này được dạy dựa trên 4 mô hình: - Mô hình 1: So sánh Sự vật - Sự vật - Mô hình 2: So sánh Sự vật - Con người. - Mô hình 3: So sánh Hoạt động - Hoạt động - Mô hình 4: So sánh Âm thanh - Âm thanh. * Dạy theo mô hình 1: So sánh Sự vật - Sự vật Mô hình này cách nhận dạng rất dễ vì trong câu thường xuất hiện các từ so sánh (như, là, giống, tựa, giống như, tựa như,...) Mô hình trên có các dạng: A như B ; A là B - Tìm hiểu dạng A như B: Dạng bài này xuất hiện ngay từ đầu tiên của nội dung chương trình. Ví dụ: Bài 2 (trang 8): Tìm những sự vật được so sánh với nhau trong các câu thơ, câu văn dưới đây: a) "Hai bàn tay em Như hoa đầu cành". b) "Mặt biển sáng trong như tấm thảm khổng lồ bằng ngọc thạch". c) “Cánh diều như dấu á Ai vừa tung lên trời”. d)Ơ cái dấu hỏi Như vành tai nhỏ Trông ngộ ngộ ghê Hỏi rồi lắng nghe. 10