Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn học sinh cách làm bài văn nghị luận về tác phẩm truyện lớp 9 - THCS

A. ĐẶT VẤN ĐỀ I. LỜI MỞ ĐẦU: Văn học vốn rất gần gũi với cuộc sống, mà cuộc sống bao giờ cũng bề bộn và vô cùng phong phú. Mỗi tác phẩm văn chương là một mảng cuộc sống đã được nhà văn chọn lọc phản ánh.Vì vậy môn văn trong nhà trường có một vị trí rất quan trọng : Nó là vũ khí thanh tao đắc lực có tác dụng sâu sắc đến tâm hồn tình cảm của con người, nó bồi đắp cho con người trở nên trong sáng, phong phú và sâu sắc hơn. M.Goóc- Ki nói : ''Văn học giúp con người hiểu được bản thân mình, nâng cao niềm tin vào bản thân mình và làm nảy nở con người khát vọng hướng tới chân lý".Văn học "Chắp đôi cánh" để các em đến với mọi thời đại văn minh, với mọi nền văn hoá, xây dựng trong các em niềm tin vào cuộc sống, con người, trang bị cho các em vốn sống, hướng các em tới đỉnh cao của chân, thiện mỹ. Dạy văn nói chung, dạy phân môn tập làm văn kiểu bài nghị luận về tác phẩm văn học (phần truyện) nói riêng ở khối lớp 9 trường Trung học cơ sở là dạy cho các em học sinh lứa tuổi 14, 15 - lứa tuổi hồn nhiên, trong sáng, năng động và nhạy cảm biết tìm tòi, khám phá ra thế giới văn chương nghệ thuật. Tác phẩm văn chương nghệ thuật là thành quả sáng tạo của nhà văn, nhà thơ .Tác phẩm văn chương dù nhỏ nhất : là một câu tục ngữ, một bài ca dao, hay lớn hơn là một bài văn, một bài thơ, một truyện ngắn hay một bộ tiểu thuyết đều có giá trị về nội dung và nghệ thuật của nó. Làm thế nào để giáo viên giúp học sinh đồng cảm với những giá trị tư tưởng nhân văn cần đạt tới trong mỗi tác phẩm tìm ra cái hay, cái đẹp trong các tác phẩm để biết cách làm bài. Hiện nay, học sinh khi làm tập làm văn, đa số các em thường không tìm hiểu kĩ đề bài và tìm ý trước khi bắt tay vào làm bài viết của mình nên thường lệch lạc kiểu bài, nhầm lẫn các dạng đề. Đề bài nghị luận về tác phẩm truyện thường có các dạng đề “mệnh lệnh” và “ mở”. Các mệnh lệnh thường gặp là “suy nghĩ”về nhân vật, tác phẩm “cảm nhận của em” về nhân vật, tác 1 phẩm Đối tượng nghị luận có thể là tác phẩm, nhân vật, tư tưởng hay những đổi thay trong số phận nhân vật theo phạm vi vấn đề trong các bài đọc hiểu tác phẩm truyện ở SGK đòi hỏi các em phải có tư duy kiến thức,tích hợp, tổng hợp và phân tích mới đảm bảo được yêu cầu của từng đề bài văn cụ thể, thì bài văn mới có hồn và giàu cảm xúc. Thấy rõ tầm quan trọng của việc rèn cho học sinh làm kiểu bài văn nghị luận về tác phẩm truyện trong dạy học ngữ văn là rất cần thiết , bản thân lại trực tiếp giảng dạy lớp 9 nên tôi đã chọn vấn đề: “ Hướng dẫn học sinh cách làm bài văn nghị luận về tác phẩm truyện lớp 9 - THCS” II THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1 Thực trạng: Trong những năm gần đây, học sinh nói chung và học sinh khối lớp 9 nói riêng viết bài tập làm văn kiểu bài nghị luận về tác phẩm truyện thường khô cứng, sáo rỗng, lúng túng và máy móc .Các em thường dựa vào văn mẫu hoặc dựa vào các ý trong đề cương hay trong dàn ý thầy cô cho sẵn mà viết lại nên rất hạn chế về mạch cảm xúc :không chân thật, còn gượng ép. Rất ít học sinh chịu khó tìm tòi, khám phá ra các ý mới, ý riêng, ý sâu sắc, ý hay do chính bản thân các em cảm nhận, thật sự rung động với tác phẩm. Thực trạng hiện nay xảy ra không ít với học sinh : các em không biết viết văn như thế nào cho đúng cho hay, đôi khi còn toán học hóa văn học. Đúc kết những giá trị văn học thành những công thức rồi dựa vào đó mà suy diễn trong mọi trường hợp làm tác phẩm mất đi ý nghĩa cụ thể đích thực của nó. Chính vì vậy để tìm ra biện pháp, cách tổ chức hướng dẫn các em trong giờ Tập làm văn “biết làm văn” yêu văn, quả là một vấn đề ! Tôi tin rằng đó không chỉ là băn khoăn trăn trở của riêng tôi mà là của tất cả những ai yêu văn và tâm huyết với nghề dạy văn. 2. Kết quả của thực trạng trên. 2 * Về giáo viên: Không ít thầy cô còn e ngại khi dạy phân môn Tập làm văn.. Bởi dạy phân môn Tập làm văn nhất là kiểu bài nghị luận về tác phẩm truyện , giáo viên phải tìm tòi nghiên cứu kĩ về tác phẩm, phải thực sự nhập tâm vào cốt truyện, vào nhân vật, phải đặt mình trong hoàn cảnh nhân vật sống, nhân vật suy nghĩ và hành động .đòi hỏi giáo viên phải vận dụng, tổng hợp nhiều kiến thức kể cả vốn sống, vốn tư tưởng tình cảm. Thế là giáo viên phải tìm ra phương pháp tích hợp giữa văn và đời, giữa thực tại và hư cấu . Có lẽ thế mà tôi luôn tâm đắc câu nói của dân gian : “Cho cá không thích bằng nhận được cần câu”. Nếu ví bộ cần câu là phương pháp và cá ăn là kiến thức thì sự đánh giá về vai trò, tầm quan trọng của hoạt động dạy và học của giáo viên và học sinh là phải tìm tòi và sáng tạo. Chính vì vậy, trong quá trình giảng dạy, tôi luôn trân trọng, đánh giá cao những bài làm có nét riêng, thể hiện được những cảm xúc chân thật, những nhận xét, phân tích tinh khôi, sáng tạo của các em đối với một tác phẩm, một nhân vật ,một vấn đề hay một khía cạnh của vấn đề thể hiện trong tác phẩm. * Về học sinh : theo kết quả thăm dò bằng phiếu điều tra kết quả như sau: Lớp 9 tổng số học sinh:46 HS thích học HS không thích học SL % SL % 19 39,2% 27 60, 8% Từ thực trạng trên để khắc phục giờ Tập làm văn nghị luận tác phẩm truyện khô khan thuyết trình nhàm chán. Tôi đã áp dụng một số biện pháp ,cách làm bài văn nghị luận về tác phẩm truyện, đồng thời phân đối tượng học sinh giỏi- khá - trung bình - yếu nhằm mục đích áp dụng các bước từ dễ đến khó cho phù hợp , rồi vận dụng chúng một cách có hiệu quả. Kết quả bước đầu đã đem lại thành công nhất định. 3 B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN. Tác phẩm văn học bao giờ cũng là một tổng thể hoàn chỉnh giữa nội dung và phương thức biểu đạt, tức là nghệ thuật. Nghị luận một tác phẩm truyện là trình bày những nhận xét , đánh giá của mình về nhân vật, sự kiện, chủ đề hay nghệ thuật của một tác phẩm cụ thể như vậy,để đáp ứng yêu cầu của bài văn nghị luận về tác phẩm truyện, người giáo viên và học sinh phải hiểu tính chất tổng hợp khi dạy và học kiểu bài nghị luận này. *Về giáo viên: 1/ Giáo viên cần đầu tư vào việc thiết kế bài giảng và đổi mới phương pháp dạy học, tích cực sử dụng ĐDDH, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin theo đúng yêu cầu, sao cho phù hợp với đối tượng học sinh . 2/ Giáo viên cần hiểu đúng đặc trưng của giờ Tập làm văn đặc biệt giờ làm văn nghị luận về tác phẩm truyện để hướng dẫn , tổ chức cách làm cho học sinh dạy các em biết làm văn đúng và hay.. 3/ Giáo viên hướng dẫn học sinh làm bài văn nghị luận về tác phẩm truyện theo các bước ( Phân tích đề, tìm ý, lập dàn bài , viết đoạn và viết bài , đọc sửa chữa bài) 4/ Nên cụ thể hóa từng bước cho học sinh dễ hiểu bằng các phép lập luận như : giải thích, chứng minh . tổng -phân - hợp. *Học sinh: 1/ Biết nắm bắt cơ bản các bước, các phần khi được giáo viên hướng dẫn. 4 2/ Vận dụng các kĩ năng để làm tốt các bước trong một bài nghị luận tác phẩm truyện , hoàn thành tốt bài văn của mình đúng và hay. II. CÁC BIỆN PHÁP THỰC HIỆN. Giáo sư Lê Trí Viễn nói : “ Dạy văn lấy cảm làm đầu”. Người giáo viên dạy học sinh phương pháp làm bài văn nghị luận về tác phẩm truyện không thể nghèo nàn cảm xúc . Bởi những trang truyện hay, những số phận của các nhân vật trong truyện đều có cuộc đời riêng, có tư tưởng, tình cảm, nội tâm phong phú và đa dạng . Cho nên trong hướng gợi ý học sinh trình bày những cảm nhận , đánh giá về nhân vật, sự kiện, chủ đề .trong tác phẩm truyện phải xuất phát từ những rung cảm chân thật, thẩm mĩ. Đồng thời biết kết hợp linh hoạt nhiều phép lập luận ( giải thích, chứng minh, phân tích, ).Trong cách hướng dẫn học sinh cách làm bài và luyện tập, tôi đã chú ý phát huy, động viên tính tích cực, sáng tạo của từng học sinh chứ không gò ép theo những khuôn mẫu, đồng thời tôi luôn khơi gợi những cảm xúc của các em, kích thích và nuôi dưỡng , phát triển ở các em những nhu cầu đồng cảm và khát vọng nhận thức cái mới qua hình tượng nhân vật, ngôn ngữ đối thoại, độc thoại để làm được điều đó tôi đã nắm các bước tiến hành nghị luận về tác phẩm truyện để hướng dẫn học sinh làm bài có hiệu quả: Các bước cụ thể: Bước 1: Hướng dẫn học sinh phân tích đề: Một đề bài Tập làm văn còn được xem là một bài toán nghệ thuật ngôn từ. Bởi bao giờ trong một đề bài tập làm văn cũng có những yêu cầu bắt buộc mà người thực hiện đề bài phải tìm ra phương pháp giải. Vì thế, bước phân tích đề được xem là khâu đầu tiên, có vai trò quyết định “ dẫn đường, chỉ lối” cho người làm bài. Nếu phân tích đúng yêu cầu của đề bài thì sẽ tìm ra được hướng đi đúng. Ngược lại, nếu phân tích sai thì sẽ không đáp ứng được yêu cầu của đề , đôi khi còn bị lệch đề, lạc đề . Chính vì thế mà tôi phải hướng dẫn học sinh phải biết phân tích kĩ đề . Một đề bài văn nghị luận về tác phẩm truyện không bao giờ đồng nhất một dạng đề đơn điệu. Trái lại, nó có rất 5 nhiều dạng, nhưng chủ yếu ở lớp 9 dạng thường gặp ba dạng đề cơ bản sau đây : Dạng đề I :Suy nghĩ về nhân vật, tác phẩm hoặc một khía cạnh nhân vật, tác phẩm . Ví dụ như các đề : + Suy nghĩ của em về truyện ngắn “Lão Hạc” của Nam Cao ( SGK Ngữ văn 9 tr 66 ) + Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn : “Làng” của Kim Lân ( SGK Ngữ văn 9 tr 65 ) Dạng đề II : Phân tích đặc điểm nhân vật, tác phẩm hoặc một khía cạnh về nhân vật, tác phẩm. Ví dụ như các đề : + Phân tích diễn biến cốt truyện trong truyện ngắn Làng của Kim Lân ( SGK Ngữ văn 9 tr 65 ) + Phân tích tâm trạng của Kiều trong đoạn trích:" Mã Giám Sinh mua Kiều" ( SGK Ngữ văn 9 tr 66 ) Dạng đề III : Phân tích để nêu ra nhận xét hoặc làm sáng tỏ một vấn đề .Ví dụ như các đề : + Suy nghĩ về thân phận người phụ nữ trong xã hội cũ qua nhân vật Vũ Nương ở truyện Người con gái Nam Xương ( SGK Ngữ văn 9 tr 65 ) + Suy nghĩ về đời sống tình cảm gia đình trong chiến tranh qua tuyện ngắn Chiếc lược ngà của Nguyễn Quang Sáng ( SGK Ngữ văn 9 tr 65 ) * Điểm chung khi phân tích ba dạng đề này đều: ? Tìm đối tượng nghị luận ? ? Thể loại nghị luận? ? Yêu cầu nghị luận? * Điểm riêng: Tuỳ theo mỗi dạng đề bài tôi hướng dẫn học sinh các thao tác làm bài khác nhau. 6 Đối với dạng đề I và dạng đề II học sinh thường hay nhầm lẫn, tôi phải hướng dẫn các em biết phân biệt rõ : thế nào là suy nghĩ về nhân vật, về tác phẩm?; thế nào là phân tích nhân vật, tác phẩm? . Suy nghĩ về nhân vật, tác phẩm hoặc một khía cạnh về nhân vật, tác phẩm là nghiêng về cảm nhận chủ quan của người viết về nhân vật, tác phẩm hay một khía cạnh nào đó về nhân vật, tác phẩm không nhất thiết phải phân tích đầy đủ từng đặc điểm của nhân vật hoặc đầy đủ giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, có thể chọn những gì mình cảm nhận sâu sắc nhất mà thôi. + Chẳng hạn: Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn:" Làng"của Kim Lân, tôi có thể hướng học sinh cảm nhận, suy nghĩ về nét nổi bật của nhân vật này bằng các câu hỏi: ? Tình yêu làng quyện với lòng yêu nước và tinh thần kháng chiến được bộc lộ trong tình huống nào? ?Tình cảm ấy có điểm nổi bật gì ở hoàn cảnh cụ thể lúc bấy giờ- thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp? ? Những chi tiết nghệ thuật nào chứng tỏ một cách sinh động thú vị tình yêu làng và lòng yêu nước ấy ( về tâm trạng, cử chỉ , lời nói ) Đối với dạng đề III: Phân tích để nêu ra nhận xét hoặc làm sáng tỏ một vấn đề, người giáo viên phải biết tích hợp các kiến thức chương trình Tập làm văn ở các lớp dưới để nâng cao yêu cầu giải quyết đề bài văn dạng này. +Ví dụ đối với đề bài : “ Suy nghĩ về đời sống tình cảm gia đình trong chiến tranh qua truyện ngắn: "Chiếc lược ngà " của Nguyễn Quang Sáng ( SGK Ngữ văn 9 tr 65 ), học sinh không phải đơn thuần tập trung phân tích những biểu hiện cụ thể tình cảm cha con của hai nhân vật ông Sáu và bé Thu mà còn phải trình bày những cảm nhận của mình về tình cảm cha con hết sức cảm động trong hoàn cảnh éo le của thời chiến tranh: chịu đựng nhiều thiệt thòi mất mát, khơi gợi nhiều xúc cảm cho người đọc niềm cảm động, khâm 7 phục, quý mến . Từ đó suy nghĩ về tình cảm cha con, tình cảm gia đình trong hoàn cảnh hiện tại: phải biết trân trọng, giữ gìn, vun đắp Từ việc phân tích ba dạng đề nêu trên, tôi hướng cho học sinh nhận thức được tầm quan trọng của việc phân tích , tìm hiểu đề và biết vận dụng thành thạo, linh hoạt để hình thành những thao tác và kĩ năng phân tích đề chính xác ,làm cơ sở cho việc tìm ý . Tuỳ theo yêu cầu của mỗi dạng đề mà xác định nội dung và trình tự phân tích ( khái quát – phân tích - tổng hợp ). Căn cứ vào nội dung và trình tự phân tích, đặt ra và trả lời những câu hỏi để có các ý lớn , ý nhỏ của bài văn. Bước 2: Hướng dẫn học sinh tìm ý Một bài nghị luận tác phẩm văn học nói chung và nghị luận về tác phẩm truyện nói riêng hay, trước hết phải có ý hay. Vậy ý hay là gì? và thế nào là ý hay? Làm thế nào để tìm ra được những ý hay cho bài . Trước tiên muốn tìm được ý đúng, ý hay, ý sâu sắc, tôi hướng học sinh đọc hiểu tác phẩm truyện . Đọc hiểu trước hết là phải đọc kĩ tác phẩm để nắm cốt truyện, chủ đề, các ý chính , các chi tiết tiêu biểu của từng ý, các dẫn chứng thuyết phục Không đọc kĩ tác phẩm, học sinh khó lòng nắm được ý đồ của tác giả ,dễ dàng bỏ qua những điểm đặc sắc về nội dung cũng như nghệ thuật của tác phẩm ; từ đó phân tích hời hợt, đánh giá chung chung . Bởi để viết ra được một tác phẩm, người nghệ sĩ đã phải trải qua những trăn trở ,phải thai nghén - đứa con tinh thần của họ - suốt bao tháng, bao năm . Chẳng hạn đề bài : Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn “Làng” của Kim Lân . Nếu học sinh không đọc kĩ tác phẩm này, thì không thể tìm ra được những ý hay, ý đặc sắc . Các em sẽ dễ dàng rơi vào công thức chung chung , suy nghĩ hời hợt, không khám phá ra nét mới trong tình cảm đối với làng quê của nhân vật ông Hai . Đó là nhân vật tiêu biểu cho những chuyển biến mới trong đời sống tình cảm của người nông dân Việt Nam thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp. Tình cảm gắn bó sâu nặng với 8 quê hương là một đặc điểm có tính truyền thống nhưng nét đăc sắc ở đây là nhà văn Kim Lân, bằng vốn sống, vốn am hiểu về tâm lí của người nông dân đã đặt ông Hai vào một tình huống gay cấn, thử thách lòng yêu nước tuyệt đối của nhân vật, để buộc nhân vật phải đấu tranh tư tưởng gay go, quyết liệt để chọn lựa một trong hai giữa tình yêu làng và tình yêu nước, trung thành với kháng chiến, với Bác Hồ. Nếu học sinh không đọc kĩ từng trang truyện, thì làm sao thấu hiểu được nỗi lòng của ông Hai với cuộc đấu tranh nội tâm đau đớn, vật vã để cuối cùng nhân vật mới đi đến quyết định dứt khoát: “ Làng thì yêu thât, nhưng làng theo Tây rồi thì phải thù” Sau khi đọc kĩ tác phẩm truyện, khám phá ra được cái hay,cái đẹp, cái đăc sắc trong từng yếu tố nội dung, nghệ thuật và nhân vật, học sinh tự đặt ra và trả lời những câu hỏi để có những ý lớn, ý nhỏ .của bài văn . Dưới đây là các dạng câu hỏi gợi ý, giúp học sinh tìm ý : (?) Câu hỏi tìm hiểu tác giả , xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác: Tác giả của tác phẩm truyện sẽ nghị luận là ai? Có những nét gì nổi bật trong cuộc đời và sự nghiệp sáng tác? Sống trong thời kì nào? Có nét riêng, nét độc đáo gì về phong cách cá nhân? Chuyên sáng tác về mảng đề tài nào? Sự nghiệp sáng tác ra sao? Tác phẩm truyện trên được trích từ đâu? Được sáng tác trong hoàn cảnh nào? Tác phẩm được đánh giá như thế nào? Có phải là tác phẩm tiêu biểu cho sự sáng tác văn chương của tác giả không? (?) Câu hỏi tìm giá trị nội dung Đề bài gồm mấy ý? ý nghĩa cụ thể, ý nghĩa khái quát là gì? Những ý nào tập trung biểu hiện chủ đề, tư tưởng của truyện? Nội dung có thể hiện được những vấn đề lớn, bức xúc mà xã hội quan tâm hay không? Có giá trị nhân văn như thế nào? Nhân vật chính của truyện là ai? Đại diện cho từng lớp con người nào trong xã hội? Có những nét tính cách như thế nào? Nét tính cách nào là tiêu 9 biểu nhất? Nét tính cách đó được thể hiện qua những chi tiết nào? ( diện mạo, cử chỉ, lời nói, hành động, tư tư tình cảm, nội tâm ? ) (?) Câu hỏi tìm hiểu giá trị nghệ thuật Tác phẩm truyện được viết theo phong cách nào? có nét gì sáng tạo riêng trong nghệ thuật tạo tình huống? có hình tượng nghệ thuật nào độc đáo? ngôn ngữ diễn đạt, cấu trúc bố cục của truyện có đặc sắc? Tác phẩm truyện trên có tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của tác giả không? Có thể hiện được bản lĩnh sáng tạo của một nhà văn đầy tài năng và tâm huyết cho một thời đại , một trào lưu văn học không? (?) Câu hỏi gợi mở những hướng xem xét mới. Có thể so sánh, đối chiếu với những tác giả, tác phẩm nào để phân tích tác phẩm được sâu rộng, toàn diện hơn? Tác phẩm truyện có ảnh hưởng gì trong thời đại tác giả đương sống và đối với các thời đại sau này? Tại sao tác phẩm được mọi người yêu thích? Với ngần ấy câu hỏi, tôi có thể chọn lựa những câu hỏi tìm ý cho phù hợp, có tác dụng khơi nguồn cảm xúc cho các em . Hay nói cách khác, người giáo viên phải biết chọn điểm đột phá. Bởi mỗi tác phẩm truyện dù là ngắn hay dài đều là một kho báu vừa lộ thiên vừa bí mật về nội dung và nghệ thuật. Nhiệm vụ của người thầy là giúp cho các em biết cách khám phá và đột nhập kho báu ấy, nhất là phần sáng tạo kì công của tác giả.. Ví dụ đề bài: “Suy nghĩ về nhân vật anh Thanh niên trong truyện ngắn “ Lặng lẽ Sa pa” của Nguyễn Thành Long Khi tìm ý cho đề văn trên , tôi gợi cho học sinh suy nghĩ theo các câu hỏi sau: ? Nhà văn Nguyễn Thành Long nét gì nổi bật trong cuộc đời và sự nghiệp sáng tác? ?” Lặng lẽ Sa Pa” là một truyện ngắn ra đời trong hoàn cảnh nào? có những thành công gì về nội dung và nghệ thuật? 10