Sáng kiến kinh nghiệm Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử 7 theo hướng rèn luyện cho học sinh tiếp cận lịch sử qua tư liệu

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM MỤC LỤC TT NỘI DUNG TRANG A. ĐẶT VẤN ĐỀ 2 I Lời mở đầu 2 II Thực trạng của vấn đề nghiên cứu 2 III Nội dung nghiên cứu 3 IV Đối tượng nghiên cứu 3 V Thời gian nghiên cứu 3 VI Nhiệm vụ nghiên cứu 4 B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 5 Thế nào là phương pháp dạy học theo hướng rèn luyện cho học I 5 sinh tiếp cận lịch sử qua tư liệu Một số phương pháp dạy học theo hướng rèn luyện cho học sinh II 6 tiếp cận lịch sử qua tư liệu 1 Tiếp cận lịch sử qua sự kiện lịch sử. 6 2 Tiếp cận lịch sử qua nhân vật lịch sử. 10 3 Tiếp cận lịch sử qua bản đồ lịch sử. 13 4 Tiếp cận lịch sử qua tranh ảnh lịch sử. 14 5 Tiếp cận lịch sử qua các tư liệu khác. 16 C. KẾT LUẬN 18 1 Kết quả nghiên cứu 18 2 Kiến nghị đề xuất 19 Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 1 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM A. ĐẶT VẤN ĐỀ. I. LỜI MỞ ĐẦU. Hiện nay, công cuộc giáo dục của nhà nước ta đang được triển khai đồng bộ rộng khắp ở các trường phổ thông. Công cuộc này đòi hỏi đồng thời tiến hành cải cách hệ thống giáo dục về nội dung và phương pháp dạy học ở tất cả các môn học. Song trên thực tế, việc đổi mới phương pháp dạy học trong bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông chưa chú ý nhiều. Những năm gần đây, chúng ta thấy xuất hiện ngày càng nhiều tiết học tốt, dạy tốt của các giáo viên giỏi theo hướng tổ chức cho học sinh hoạt động tích cực, tự lực chiếm lĩnh tri thức mới, các phương pháp dạy học được đổi mới, linh hoạt đem lại hiệu quả cao trong giảng dạy, nhưng mức độ sử dụng không thường xuyên, thường thì được áp dụng trong những giờ thao giảng, hoặc một số tiết học quan trọng. Phần lớn vẫn là lối dạy kiến thức có sẵn, dạy chay, học sinh không được thường xuyên tiếp cận với các tư liệu lịch sử, dẫn đến một giờ học lịch sử buồn tẻ và nhàm chán thiếu hấp dẫn. II. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Ngay từ đầu năm học 2010 - 2011, khi được phân công chuyên môn dạy bộ môn lịch sử khối 7 tôi đã có một số điều tra về thái độ và nhận thức của học sinh về bộ môn lịch sử để từ đó tìm ra thực trạng nguyên nhân. Qua phiếu thăm dò cho thấy còn nhiều em học lịch sử chỉ vì đây là môn học chính khoá và điểm trung bình môn có ảnh hưởng đến việc xét duyệt lên lớp và khen thưởng.Có ý kiến cho rằng đây là môn học “thuộc lòng”, khô khan ít hấp dẫn. Tình trạng đó do nhiều nguyên nhân gây ra, trong đó nhận thức của đại đa Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 2 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM số học sinh về sự quan trọng của môn lịch sử là chưa xác đáng, phương pháp dạy học chưa hấp dẫn, lôi cuốn, chưa phát huy tính tích cực chủ động của hoc sinh. và vẫn còn những giờ dạy “thầy đọc trò chép”. Chính vì vậy, qua kết quả của các em năm học trước trong môn Lịch sử cho thấy số học sinh Giỏi mới chỉ chiếm 50% và vẫn còn nhiều học sinh xếp loại Trung bình. Việc học môn Lịch sử trong trường Phổ thông chưa được quan tâm và nhận thức đúng. Do đó tình trạng học sinh không nắm được lịch sử dân tộc, truyền thống dân tộc ngày càng trở nên phổ biến. Nếu dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh thì cần lấy việc tập cho học sinh sớm và thường xuyên tiếp cận với loại tư liệu lịch sử khác nhau. Điều này phù hợp với đặc điểm bộ môn để phù hợp với phương pháp cơ bản của bộ môn (phương pháp tìm hiểu, xem xét các sự kiện lịch sử một cách cụ thể để khôi phục, miêu tả quá khứ gần đúng như nó đã từng tồn tại). Qua đó, sẽ góp phần duy trì và nâng cao chất lượng bộ môn. Để làm rõ vấn đề này, tôi xin mạnh dạn chọn đề tài “Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử 7 theo hướng rèn luyện cho học sinh tiếp cận lịch sử qua tư liệu”. Với mong muốn được đóng góp một phần nhỏ vào việc nâng cao chất lượng của môn lịch sử. III. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU. Đề tài nghiên cứu: “Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử 7 theo hướng rèn luyện cho học sinh tiếp cận lịch sử qua tư liệu”. IV. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU. Học sinh khối 7 trường THCS Lê Quý Đôn. V. THỜI GIAN NGHIÊN CỨU: Bắt đầu từ 15/9/2010 - 30/3/2011. Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 3 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM VI. NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI. Đề tài này cố gắng làm rõ những phương pháp dạy học thích hợp, hiệu quả theo hướng rèn luyện học sinh tiếp cận lịch sử qua tư liệu thông qua dạy học lịch sử 7 với những cơ sở lý luận khái quát nhất. Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 4 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ. I. THẾ NÀO LÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO HƯỚNG RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH TIẾP CẬN LỊCH SỬ QUA TƯ LIỆU. Ngay từ cấp tiểu học, trong các giờ học về khoa học thường thức, vật lý, sinh học, kỹ thuật...học sinh đã sớm được tiếp cận với những tranh vẽ, ảnh mầu, những mô hình (cơ thể người, máy điện, động cơ hơi nước...) giống như thật, thậm chí, được trực tiếp tiếp xúc với vật thật (cây đậu, cây lúa, con ếch, con chim bồ câu, con cá, con thỏ...), những hoá chất, những phản ứng hoá học...Trong khi đó, ở bộ môn Lịch sử, học sinh thường rất ít, thậm chí chẳng bao giờ có cơ hội tiếp xúc với những tư liệu lịch sử khác nhau ngoài những thứ mà chúng ta đã biết; chẳng hạn một số bản bản đồ, những tấm ảnh đen trắng với kỹ thuật không cao trong sách giáo khoa, ít được giải thích nội dung và ít hấp dẫn. Tất nhiên chúng ta không thể phủ nhận được giá trị giáo dục và nhận thức của những tài liệu giáo khoa đó, nhưng nếu ta so sánh với những tài liệu học tập trong các bộ môn khác như:Vật lý, Hoá học như đã nêu trên, ta vẫn thấy cần có những cải tiến, bổ sung tài liệu cho bộ môn Lịch sử trong nhà trường hơn nữa. Qua đó để thích ứng được với tinh thần giáo dục mới, thể hiện ở việc giúp việc học chủ động, sáng tạo trong việc lĩnh hội kiến thức. Môn Lịch sử sẽ trở thành một môn học có nhiều hứng thú, bổ ích, thiết thực. Như vậy, sẽ góp phần duy trì và nâng cao chất lượng bộ môn. Theo cách dạy và học này, qua tài liệu cơ bản là sách giáo khoa, học sinh sẽ đứng trước nội dung học tập như sau: - Phần bài giảng chính bao gồm kiến thức "khung”. Đó là nội dung lịch sử cơ bản, quan trọng nhất, phản ánh tiến trình lịch sử hay nội dung sự kiện, hiện tượng, giai đoạn lịch sử mà tác giả sách giáo khoa đã biên soạn. Phần bài giảng Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 5 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM này tạo thành kiến thức nền có tính chất hướng dẫn chỉ đường như kim la bàn. - Câu hỏi tự đánh giá giúp học sinh hiểu bài hơn và tự kiểm tra kiến thức. - Định nghĩa, giải thích các thuật ngữ, khái niệm lịch sử quan trọng trong bài, giúp hiểu đúng bài học, hiểu chính xác từ ngữ có liên quan. - Bài tập nghiên cứu. Thực tế cho thấy; trong quá trình học tập môn lịch sử ở nhà trường THCS các em học sinh thường phải đứng trước những nội dung và nhiệm vụ nhận thức chủ yếu sau đây. - Sự kiện lịch sử và việc nghiên cứu, tìm hiểu sự kiện lịch sử. - Nhân vật lịch sử. - Bản đồ lịch sử và nội dung diễn biến lịch sử được thể hiện trên bản đồ. - Tranh ảnh, hiện vật lịch sử. - Các loại tư liệu khác nhau như: Sơ đồ, biểu đồ, đồ thị, niên biểu; Bản văn: Hiến pháp, tuyên ngôn, diễn văn, hồi ký...Về tôn giáo: giáo lý, phong trào cải cách, đấu tranh tôn giáo, kiến thức mang đặc trưng tôn giáo;Về giáo dục: Hoạt động học tập, thi cử, hệ thống tổ chức, tư tưởng giáo dục... Nếu dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh thì cần phải lấy việc tập cho học sinh sớm và thường xuyên tiếp cận với các loại tư liệu lịch sử khác nhau. Có như vậy môn Lịch sử mới trở thành một môn học có nhiều hứng thú, hấp dẫn lôi cuốn được sự yêu thích, ham hiểu biết, tìm tòi nghiên cứu của học sinh. II. MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO HƯỚNG RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH TIẾP CẬN LỊCH SỬ QUA TƯ LIỆU. 1. Tiếp cận lịch sử qua sự kiện lịch sử. Sự kiện lịch sử chỉ diễn ra một lần, không lặp lại trong quá khứ, phản ánh Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 6 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM mộ tiến trình lịch sử được xác định cụ thể về không gian, thời gian, bối cảnh, con người... Sự kiện lịch sử luôn diễn ra trong hoàn cảnh, điều kiện lịch sử nhất định và chính hoàn cảnh điều kiện lịch sử này cắt nghĩa những nguyên nhân sâu xa, nguyên nhân trực tiếp và cả những duyên cớ bùng nổ sự kiện. Hoàn cảnh lịch sử còn giúp con người ta hiểu diễn biến và kết quả của quá trình phát triển các sự kiện, sự kiện lịch sử có thể đưa lại những hậu quả lâu dài, hậu quả trước mắt, những hậu quả trong và ngoài nước. Trước hết, để hướng dẫn học sinh tìm hiểu sự kiện lịch sử, cần đặt học sinh trước các sự kiện cụ thể, yêu cầu các em tiếp cận lịch sử từ các góc độ sau: + Tên gọi lịch sử, xác định thời điểm mở đầu và kết thúc, diễn biến. + Bối cảnh lịch sử. + Xác định xem sự kiện thuộc lĩnh vực nào trong đời sống xã hội (chính trị, quân sự, kinh tế hay văn hoá...) Tiếp theo hướng dẫn học sinh tìm ra những nguyên nhân và hậu quả của sự kiện lịch sử. Ví dụ như học bài 25 “Phong trào Tây Sơn” - Lịch sử 7. Đây là một bài tương đối dài, chiếm 4 tiết trong khoá trình lịch sử 7, với những sự kiện diễn ra trong bối cảnh khá phức tạp của xã hội phong kiến Việt Nam thế kỷ XVIII. Những sự kiện lịch sử đó gắn liền với những chiến công hiển hách của Nguyễn Huệ - Quang Trung với vai trò là lãnh đạo nghĩa quân Tây Sơn thực hiện những nhiệm vụ chính trị và quân sự sau: Lật đổ các tập đoàn phong kiến Nguyễn - Trịnh - Lê, chấm dứt nền phong kiến cát cứ, chấm dứt sự chia cắt đất nước Đàng Trong - Đàng Ngoài diễn ra gần 200 năm, thống nhất đất nước; đánh tan quân xâm lược Xiêm bằng trận thuỷ chiến lớn trong lịch sử chống giặc ngoại xâm của Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 7 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM nhân dân ra; đại phá 29 vạn quân Thanh chỉ trong 5 ngày thần tốc bảo vệ lãnh thổ và nền độc lập dân tộc. Đây là một bài học có số lượng kiến thức khá nhiều và đặt ra nhiều tình huống, có vấn đề phức tạp đòi hỏi sự suy luận, phân tích, đánh giá nhận xét về đường lối chính trị, quân sự tài tình, khéo léo trong công cuộc thống nhất đất nước và bảo vệ tổ quốc của Nguyễn Huệ - Quang Trung - một nhân vật lịch sử kiệt xuất của dân tộc ta. Do đó để tránh khỏi tình trạng nhàm chán và khô cứng khi truyền đạt kiến thức cho học sinh, giáo viên phải biết gợi mở và rèn luyện cho học sinh tiếp thu những sự kiện lịch sử một cách chủ động và học cách ghi nhớ sự kiện, đánh giá sự kiện. Ở đa số các bài học lịch sử, giáo viên thường đưa ra nhiều các tình huống có vấn đề và các câu hỏi gợi mở nhằm thu hút sự tò mò, ham tìm hiểu và quyết tâm giải đáp của học sinh. Nhưng khi dạy bài “Phong trào Tây Sơn” theo tôi, trước khi tìm hiểu bài giáo viên nên giành khoảng 10 phút trình bày sơ qua diễn biến chính trị, sự kiện chính của phong trào Tây Sơn: Ví dụ: 1. Lật đổ chính quyền họ Nguyễn ở Đàng Trong. 2. Tiêu diệt quân Xiêm xâm lược. 3. Lật đổ chính quyền Lê - Trịnh ở Đàng Ngoài thống nhất đất nước 4. Đại phá 29 vạn quân Thanh. Đây là “điểm tựa” trong toàn bộ ghi nhớ của các em. Từ “khung” này giáo viên triển khai bài học, học sinh sẽ tiếp thu bài học rất nhanh. Trong quá trình dạy - học, giáo viên sẽ đặt ra những câu hỏi nhận thức nhằm giúp học sinh rèn luyện khả năng đánh giá, nhận xét, phân tích những sự kiện chính. Qua đó chẳng những học sinh thêm một lần nữa ghi nhớ kiến thức Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 8 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM mà còn nâng cao tầm nhận thức cho các em, để có thể nắm vững được các sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử, và hiện tượng lịch sử. Ví dụ: Giáo viên có thể đưa ra các câu hỏi. - Có nhà sử học Trung Quốc chép rằng “Anh em Tây Sơn khởi nghĩa vì đánh bạc thua trận nên vào rừng làm giặc” theo em ý kiến đó như thế nào? - “Tại sao nghĩa quân Tây Sơn lại hoà hoãn với quân Trịnh”? Hoặc câu hỏi: “Tại sao khi lấy được chính quyền từ tay họ Trịnh, Nguyễn Huệ không lên ngôi mà mãi đến khi quân Thanh vào xâm lược nước ta, Nguyễn Huệ mới lên ngôi Hoàng Đế”? - “Tại sao Quang Trung lại quyết định tiêu diệt quân Thanh vào dịp Tết Nguyên đán”? Và khi học xong bài 25, giáo viên có thể yêu cầu học sinh làm bài tập: Điền vào bảng sự kiện chi tiết diễn biến của phong trào Tây Sơn theo mẫu: Thời gian Sự kiện 9-1773 Nghĩa quân hạ thành Quy Nhơn 1774 Mở rộng vùng kiểm soát từ Quảng Nam đến Bình Thuận. 1783 Tiêu diệt chính quyền họ Nguyễn ở Đàng Trong 1785 Đánh tan quân xâm lược Xiêm 6-1786 Tây Sơn hạ thành Phú Xuân 1786 Nguyễn Huệ ra Bắc Hà lần 1 tiêu diệt họ Trịnh .. Như vậy học sinh ghi nhớ toàn bộ diễn biến chính của phong trào Tây Sơn một cách cụ thể. Bên cạnh giúp học sinh ghi nhớ sự kiện, giáo viên có thể đưa ra nhận xét kết luận về phong trào Tây Sơn và nhân vật lịch sử Nguyễn Huệ. - Phong trào Tây Sơn không những là đỉnh cao của đấu tranh nhân dân Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 9 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đằng Trong còn là đỉnh cao của phong trào nông dân cả nước. Theo tôi, cho học sinh tiếp cận lịch sử bằng cách lặp đi lặp lại các sự kiện lịch sử từ đơn giản đến phức tạp, từ một chiều đến đa chiều, từ ghi nhớ thông thường đến việc bộc lộ quan điểm, thái độ về sự kiện lịch sử, hiện tượng lịch sử như vậy là một cách giúp học sinh nắm vững được bản chất của lịch sử. 2. Tiếp cận lịch sử qua nhân vật lịch sử. Trừ phần về xã hội nguyên thuỷ là không có nhân vật lịch sử và một số bài về chế độ chiếm hữu nô lệ thương ít đề cập đến nhân vật lịch sử cụ thể, còn hầu như các bài lịch sử từ thời Trung cổ đến sau này đều có nêu tên tuổi một số nhân vật lịch sử. Giáo viên cân nhắc trong các sự kiện lịch sử có những nhân vật nào, nhằm đạt yêu cầu giáo dục nào? Có thể hướng dẫn các em đi theo những bước và tìm hiểu các nội dung như sau: - Ở mức độ tiếp cận đầu tiên học sinh cần tìm hiểu: + Ngày, tháng, năm và mất, nơi sinh, nơi mất, đặc điểm nhận dạng. + Đôi nét về gia đình và hoàn cảnh xuất thân. + Hoàn cảnh lịch sử mà nhân vật sống và hoạt động. - Đi sâu hơn học sinh cần tìm hiểu: + Nhân vật lịch sử bắt đầu hoạt động (trên các lĩnh vực như chính trị, quân sự, kinh tế, văn hoá, khoa học ) Thái độ, lập trường, quan điểm chính trị, tư tưởng của nhân vật lịch sử đó. + Những giai đoạn hoạt động chính của nhân vật lịch sử? Thành công hay thất bại và có ảnh hưởng gì đến thời đại và đối với ngày nay (nếu có). + Những nhận xét, đánh giá về nhân vật lịch sử đó. Trong SGK lịch sử 7, hầu như không có bài học riêng về các nhân vật lịch sử mà chủ yếu tìm hiểu qua những sự kiện lớn của dân tộc. Người thực hiện: NGUYỄN THỊ THUÝ - TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN - Trang 10