Lịch sử Gia Định

trở chuyện gì.” (Gia Định Thông Chí, trung, tr.7). Đất ấy đây là vùng Mô Xoài, chính thức thuộc lãnh thổ Việt Nam từ đó. * Sang năm 1674 Nặc Ông Đài lại liên kết với Xiêm La chống Đại Việt. Chúa Nguyễn là Hiền Vương cử cai cơ Nguyễn Dương Lâm đem quân đánh chiếm Sài Gòn và tiến lên Nam Vang. Chúa Nguyễn làm chủ tình thế cả vùng Đồng Nai. * Năm 1679 trấn thủ Quảng Đông là Dương Ngạn Địch cùng với phó tổng binh Hoàng Tiến, và tổng binh các châu Cao, Lôi, Liêm là Trần Thượng Xuyên cùng phó tổng binh Trần An Bình đem 3000 quân Trung Hoa (nhà Minh) với 50 chiến thuyền trốn quân Thanh chạy sang Việt Nam xin làm thần dân của Chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn Phúc Tần dung nạp họ và cho người hướng dẫn họ đến vùng đất mới trong Nam để định cư sinh sống. Nơi đây đã có một số người lưu dân Việt khai phá. Dương Ngạn Địch vào Mỹ Tho, Trần Thượng Xuyên vào Biên Hòa khai khẩn đất đai, thiết lập phố xá bán buôn., phát triển nông nghiệp và thương nghiệp cùng với người lưu dân Việt ở hai nơi này. Cùng lúc đó ở Cà Mau, một cựu thần khác của nhà Minh là Mạc Cửu cũng trốn quân Thanh sang đây khai khẩn lập nghiệp. * Năm 1698 Minh Vương Nguyễn Phúc Chu cử thống suất Nguyễn Hữu Cảnh làm kinh lược Miền Nam và đất Chân Lạp. Và khi vào Nam Nguyễn Hữu Cảnh đã “Lấy đất Nông Nại đặt làm phủ Gia Định. . . lập xứ Sài Gòn làm huyện Tân Bình” như đã nói ở phần đầu. Từ một phủ hồi năm 1698 Gia Định lớn dần thật nhanh để trỡ thành một trấn (Gia Định Trấn) năm 1802 bao gồm tất cả vùng đất mới từ Bình Thuận đến Cà Mau dưới thời Gia Long. Đây là thời Gia Định Ngũ Trấn bao gồm 5 trấn là Phiên An Trấn, Biên Hoà Trấn, Định Tường Trấn, Vĩnh Thanh Trấn, và Hà Tiên Trấn. Danh xưng Trấn cũng không ổn lắm vì Gia Định Trấn và Phiên An Trấn đều cùng là trấn, nhưng Gia Định là Trấn Lớn (như Tổng Trấn) bao gồm Trấn Phiên An ở trong. Để tránh lẫn lộn triều đình cho đổi Gia Định Trấn ra Gia Định Thành hồi năm 1808. Gia Định Thành bao gồm 5 trấn vừa kể. Sài Gòn luôn luôn là lỵ sở của Gia Định. Tả Quân Lê Văn Duyệt là Tổng Trấn Gia Định Thành hai lần : lần thứ nhất từ 1812 đến 1815 (triều Gia Long), và lần thứ hai từ 1820 đến 1832 (triều Minh Mạng). Tổng Trấn Gia Định là người cai quản cả Miền Nam nước Việt, chẳng khác nào một Phó Vương cai trị cả một vùng, hay như Thống Đốc cai 4 quản cả Nam Kỳ sau này dưới thời Pháp thuộc. Trịnh Hoài Đức viết Gia Định Thành Thông Chí thời vua Gia Long. Khi Minh Mạng lên ngôi năm 1920, tác phẩm này được dâng lên cho nhà vua và được trọng dụng nơi triều nội. Gia Định theo sách địa chí của Trịnh Hoài Đức bao gồm cả vùng đất Miền Nam nước Việt.. Đề tựa bản dịch “Gia Định Thành Thông Chí”, Đào Duy Anh viết: “ Cái tên Gia Định là tên vốn có từ trước dùng để gọi tất cả miền Nam Bộ; đến đời Gia Long cũng sẵn gọi như thế. Gia Định thành là chỉ chung cả miền Nam Bộ, chia làm năm trấn, có viên Tổng Trấn phụ trách. Người ta gọi ba ông tướng giỏi của Nguyễn Ánh là Gia Định tam hùng. Đến năm 1832 Minh Mệnh mới bỏ thành Gia Định mà lấy đất của thành cho vào tỉnh Phiên An đặt thay cho trấn Phiên An, và đến năm 1836 mới đổi tỉnh Phiên An làm tỉnh Gia Định. Vậy Gia Định thông chí là bộ sách chép về cả miền Gia Định, tức miền Nam Bộ xưa.” (GDTTC, tr10). Theo thống kê năm 1819 thì Gia Định Thành có 97,100 suất đinh, với khoảng 700,000 dân. Riêng trấn Phiên An có 28,200 suất đinh với khoảng 180,000 dân. Lỵ sở Sài Gòn có khoảng 60,000 người phân bố trong các thôn xóm thuộc 3 tổng Bình Trị, Dương Hoà (huyện bình Dương) và Tân Phong (huyện Tân Long). Sài Gòn - Gia Định bấy giờ là trung tâm kinh tế thương mãi, đầu nảo quân sự chính trị, của cả Miền Nam. Về thương cảng Sài Gòn, Trịnh Hoài Đức ghi: “Sông Tân Bình ở trước thành Gia Định, tục danh sông Bến Nghé, rộng 142 tầm (345.77m), sâu 10 thước (4.87m), con nước lên thì sâu 13 thước (6.33m), những tàu buôn và ghe lớn nhỏ của bản quốc và ngoại quốc liên tiếp đến đậu, trông thấy trụ buồm liên lạc, làm ra một đại đô hội.” (Gia Định Thành Thông Chí, tr.37). Hàng năm có hằng trăm tàu buôn người Hoa và hằng chục thương thuền Tây Phương tới trao đổi hàng hoá ở Sài Gòn. Sài Gòn Gia Định cũng là trung tâm công nghiệp quan trọng. Theo Lê Quý Đôn thì dân làng Lý Hoá thuộc Nam Bố Chính vào Gia Định đóng thuyền lớn đến trăm chiếc, mỗi chiếc giá đến hơn nghìn quan, đem về làng bán lại. Sài Gòn lúc này cũng đã tiếp thu kỹ thuật Tây Phương làm chiến hạm, đúc súng đồng, làm bản đồ, sử dụng một số dụng cụ khoa học (Trần Văn Học là người biết nhiều kỹ thuật Tây Phương). Thành Bát Quái đắp theo kiểu Vauban là ảnh hưởng kỹ thuật Tây Phương. Nhìn vào bản đồ thành Gia Định của người Pháp vẽ, ta thấy phía Đông thành này (mặt trông ra sông Thị Nghè) và phía Nam (mặt trông ra sông Bến Nghé) phố phường đông đúc, dày đặc. Phía Tây và phía Bắc dân cư thua thốt nhưng phía Tây dẫn về Chợ Lớn lại có một trung tâm vô cùng phồn thịnh về thủ công và thương mãi. Một du khách ngoại quốc là ông Finlayson đã đánh giá Sài Gòn, Chợ Lớn còn to lớn hơn thủ đô Bangkok. Sài Gòn Gia Định cũng là một trung tâm văn hoá giáo dục quan trọng của Miền Nam. Trịnh Hoài Đức viết : “Gia Định ở Nam Việt đất rộng, vật thực nhiều, không lo sự đói rét, nên nhân dân ít tích luỷ, tập tục xa hoa, sĩ khí hiên ngang. . . con người hay chuộng tiết nghĩa, học sách Tứ Thư, Ngũ Kinh, Thông Giám, thì tìm hiểu nghĩa lý. Lúc đầu trung hưng đặt chức đốc học, ban bố học qui, mở khoa thi, lối học cử nghiệp phát khởi, từ đấy lý học cùng văn chương đều thịnh hành tốt đẹp, mà văn phong mới trỗi dậy.” (Gia Định Thành Thông Chí. Tập Hạ, tr.4). Đương thời nổi tiếng là nhóm Gia Định Tam Gia với ba nhân vật lỗi lạc là Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định và Ngô Nhơn Tịnh. Từ 1802 đến 1832 là 30 năm tương đối thanh bình là thời ký phát triển tốt đẹp của Gia Định Thành mà Sài Gòn là thủ phủ. Chế độ Tổng Trấn bị bãi bỏ từ thời Minh Mạng trong những năm 1931 ở Bắc Hà và 1932 ở Nam Hà sau ngày Lê Văn Duyệt từ trần. Từ đây Gia Định không còn bao gồm cả Miền Nam nước Việt nữa mà lại trỡ thành một tỉnh, tỉnh Gia Định (Phiên An cũ), một trong 6 tỉnh của cả Miền Nam (Nam Kỳ Lục Tỉnh) dưới thời Minh Mạng. Lục Tỉnh bấy giờ là Gia Định, Biên Hoà, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên. Các tỉnh chịu sự cai trị trực tiếp từ Triều Đình Huế ở trung ương chớ không qua chức quan Tổng Trấn nữa. Nhưng sang đời Tự Đức, từ năm 1848, nhà vua thấy ở Miền Nam có nhiều việc cần giải quyết ngay tại chổ mới sai Nguyễn Tri Phương đi kinh lý Nam Kỳ trong chức vụ Kinh Lược Sứ, và năm sau cử thêm Phan Thanh Giản làm Kinh Lược Phó Sứ. Vai trò của Nguyễn Tri Phương và Phan Thanh Giản cũng quan trọng như vai trò của Lê Văn Duyệt và Trịnh Hoài Đức trước kia trong chức vụ Tổng Trấn và Phó Tổng Trấn. Nam Kỳ bây giờ lại trỡ thành một loại Gia Định Thành như xưa dưới một cái tên khác. Cũng dưới triều Tự Đức, năm 1859, Sài Gòn bị Pháp tấn công. và năm năm sau cả Miền Nam đã thuộc về tay Pháp. Sài Gòn Gia Định đi vào giai đoạn lịch sử mới: thời Pháp thuộc. Dưới thời Pháp thuộc, Nam Kỳ (Cochinchine) được chia làm 21 tỉnh. Gia Định là một trong 21 tỉnh đó. Xin nhắc lại đây bài thơ lấy chữ đầu của 21 tỉnh như sau: Gia Châu Hà Rạch Trà Sa Bến Long Tân Sóc Thủ Tây Biên Mỹ Bà 5 Chợ Vĩnh Gò Cần Bạc Cấp Lúc này Sài Gòn là thủ phủ của Nam Kỳ và Gia Định là tỉnh bao quanh Sài Gòn, Chợ Lớn. Vào đầu những năm 1880 cả Sài Gòn - Chợ Lớn có khoảng 10 vạn dân. Thành phố lúc này bắt đầu mang vẽ một thành phố Tây Phương thuộc địa. Đây là hình ảnh Sài Gòn qua bài Gia Định phong cảnh vịnh: Đây là cảnh dưới sông, dưới bến tàu: “Dưới sông tàu lửa đậu liền, Từ đồn Giao Thuỷ sấp lên Bà Nghè, Giao thông các nước bộn bề, Có tàu Đông Việt, có ghe Bắc Kỳ. Bán buôn vật nọ hàng kia, Lao xao thương khách xiết gì là đông. Chiếc qua chiếc lại đầy sông, Mù mù khói toả, đùng đùng máy kêu. . .” Và đây là cảnh trên bờ: “Chẳng phiền hao tốn của công, Mở đường ngang dọc, đào sông vắn dài. Đàng thì đã rộng lại ngay, Trên đầu che mát có cây hai hàng. Mỗi sông có bắc cầu ngang, Đá xây bốn phía, sắt ràng hai bên. Mỗi đàng tối có thấp đèn, Dưới sông trên bộ sáng liền như nhau.” Sài Gòn phát triển rất mạnh, trỡ thành “hòn ngọc Viễn Đông”(La Perle de l'Extrême Orient, The Pearl of the Far East) hay “Ba Lê ở Phương Đông” (Paris dans l'Orient, Paris in the Orient). Sài Gòn là thủ đô của Nam Kỳ, là thương cảng lớn nhất ở Việt Nam. Lúc này Gia Định là tỉnh bao quanh Sài Gòn. Nhiều quận của Gia Định gắn liền vào Sài Gòn, cùng phát triển theo Sài Gòn. Thời Việt Nam Cộng Hoà, Miền Nam có 26 tỉnh, gồm 9 tỉnh thuộc Miền Đông Nam Phần, và 17 tỉnh thuộc Miền Tây Nam Phần. Gia Định là một trong 26 tỉnh của Nam Phần Việt Nam và là một trong 9 tỉnh của Miền Đông Nam Phần. Sài Gòn là thủ đô của Miền Nam tự do, trỡ thành trung tâm kinh tế, chánh trị, văn hoá của Việt Nam Cộng Hoà. Gia Định là tỉnh quan trọng bao quanh Sài Gòn. Sài Gòn Gia Định lớn nhanh, phát triển mạnh mẽ, không thua gì các thành phố hải cảng tân tiến khác trong vùng Đông Nam Á. Sau 1975, chánh quyền cộng sản xoá bỏ tỉnh Gia Định, sát nhập một số các quận của tỉnh Gia Định vào thành phố Sài Gòn, và một số khác vào các tỉnh lân cận. Các quận Gò Vấp, Tân Bình, Tân Phú, Bình Thạnh, Phú Nhuận, Thủ Đức, Bình Tân nay đều thuộc về thành phố Sài Gòn. Miền Nam hiện thời chỉ còn có 11 tỉnh là Sông Bé, Đồng Nai, Tây Ninh, Long An (Miền Đông Nam Phần), Đồng Tháp, Tiền Giang, Cửu Long, An Giang, Hậu Giang, Kiên Giang, Minh Hải (Miền Tây Nam Phần). Danh xưng Gia Định chỉ mới xuất hiện vào cuối thế kỷ XVII và đến năm 1975 thì bị chính quyền cộng sản xoá đi nhưng người lưu dân Việt đã đến vùng này làm ăn sinh sống ít ra cũng cả thế kỷ trước 1698 và bây giờ người Gia Định vẫn sẽ còn mãi mãi ở Việt Nam cũng như ở hải ngoại. Tôi hy vọng hội đồng hương Gia Định cùng với người Gia Định ở hải ngoại cũng như ở trong nước sẽ làm cho Gia Định sống mãi trong lòng người dân Việt.