Sử dụng phương pháp quan sát trong dạy Tự nhiên & xã hội Lớp 2

kiến thức ban đầu, cơ bản về tự nhiên và xã hội trong cuộc sống hàng ngày xảy ra xung quanh các em. Vì thế học sinh đã có vốn sống, vốn hiểu biết ban đầu về tự nhiên và xã hội. Đây là điều kiện thuận lợi để học tập tốt môn Tự nhiên và Xã hội nhưng đồng thời nó cũng chính là điểm gây trễ nải trong việc học tập môn học này vì học sinh, phụ huynh hay ngay cả giáo viên cũng cho rằng những điều đó biết rồi thì không cần học. Việc học tập môn Tự nhiên và Xã hội giúp học sinh tiếp cận với thế giới xung quanh bằng những phương pháp khoa học, phù hợp với trình độ của các em. Khi đã nhận thức được tầm quan trọng của môn Tự nhiên và Xã hội thì giáo viên cần trau dồi phương pháp dạy học môn học sao cho hiệu quả nhất. Mà phương pháp đặc trưng của môn học là phương pháp quan sát. Giáo viên cần sử dụng nhuần nhuyễn phương pháp này trong dạy học Tự nhiên và Xã hội. Phương pháp này có thể kết hợp với tất cả các phương pháp dạy học khác trong quá trình giảng dạy. Quan sát là nguồn gốc và phương tiện nhận thức và trí lực của con người. Cho nên, khi sử dụng phương pháp này giáo viên hướng dẫn học sinh biết cách quan sát để tìm tòi và phát hiện ra kiến thức mới. Khi tổ chức cho học sinh quan sát, giáo viên cần xây dựng cho học sinh trình tự quan sát như sau: - Mục đích quan sát - Lựa chọn đối tượng quan sát - Hình thức quan sát - Trình tự quan sát. Ví dụ: Bài 26 : Một số loài cây sống dưới nước. Giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát cây hoa súng, cây rau rút…(vật thật) và SGK để thấy được nhóm cây sống trôi nổi trên mặt nước và nhóm cây có rễ bám sâu vào bùn ở đáy nước. Đồng thời học sinh nêu được ích lợi của nhóm cây ấy. 2. Người giáo viên phải luôn trau dồi, rèn luyện các kĩ năng hướng dẫn học sinh quan sát. - Giáo viên cần biết khi nào thì sử dụng phương pháp quan sát. Việc xác định được tình huống sử dụng phương pháp quan sát làm cho bài dạy hiệu quả hơn. Giáo viên nên sử dụng phương pháp quan sát để khai thác kiến thức từ các sự vật, hiện tượng và sử dụng vào thời gian đầu của tiết học để tạo hứng thú làm việc của học sinh. VD: Bài Cây quýt, cây mít Trong phần khai thác kiến thức mới, giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát để tìm hiểu những đặc điểm của thân, lá, mùi vị, màu sắc…có gì đặc biệt. Sau khi khai thác kiến thức cần đạt thì giáo viên sử dụng đến phương pháp hỏi đáp, giảng giải… - Giáo viên cần xác định được lượng kiến thức cần đạt. Từ đó xác định được đối tượng để khai thác lượng kiến thức đó. Đối tượng quan sát có thể là các hiện tượng diễn ra trong cuộc sống hàng ngày: tranh ảnh, mô hình…Song nên tối đa lựa chọn vật thật cho học sinh quan sát. Vì quan sát vật thật giúp cho học sinh tri giác trực tiếp vận dụng được nhiều giác quan trong quan sát, giúp cho tiết học sinh động hơn. Khi không có điều kiện tiếp xúc với vật thật thì mới sử dụng mô hình, tranh ảnh. - Trong nhiều trường hợp, giáo viên phối hợp cả vật thật và tranh ảnh, mô hình để quan sát. Vì tranh ảnh và mô hình thể hiện được sự vật, hiện tượng ở trạng thái tĩnh và có sự khái quát cao. VD: Bài Khớp xương cần thiết sử dụng cả vật thật là cơ thể học sinh để xác định các vị trí khớp xương trong cơ thể người, đồng thời sử dụng tranh các khớp xương để thấy được sự sắp xếp của các ống xương tạo ra các khớp xương. - Ngoài việc phải biết xác định là cần phải quan sát cái gì giáo viên còn phải biết lựa chọn đồ dùng quan sát sao cho phù hợp: + Đồ dùng đưa vào quan sát phải phù hợp với bài học, thể hiện được nội dung bài học. + Đồ dùng đưa vào quan sát phải kích thích đựơc hứng thú học tập, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh + Đồ dùng quan sát đảm bảo khoa học, sư phạm, kích thước vừa phải. + Đồ dùng đưa ra đúng lúc, đúng chỗ. Nếu như đã khai thác được kiến thức thì nên cất đồ dùng, nếu để đồ dùng để lâu sẽ làm cho học sinh quan sát tản mạn các yếu tố không cần thiết và xao nhãng vào các hoạt động học tập kế tíêp. VD: Khi dạy bài Trật tự kỉ luật ở trường giáo viên cần chọn tranh ảnh thể hiện được nội quy của trường. Đặc biệt không nên đưa những tranh ảnh mang nội dung không đảm bảo kỉ luật ở trường (Học sinh ăn quà, học sinh đánh nhau…). Tranh ảnh đó sẽ phản tác dụng giáo dục của giáo viên đối với học sinh suốt cả quá trình phía trước đó. - Trong một bài học, không phải mọi kiến thức cần cung cấp cho học sinh đều được rút ra từ quan sát, vì vậy khi đã chuẩn bị được đối tượng cho học sinh quan sát, giáo viên cần phải xác định cho học sinh quan sát phải đạt được mục đích nào. Từ đó hướng học sinh quan sát vào bộ phận, đặc điểm của đối tượng quan sát nhất định chứ không quan sát lan man. VD: Bài Cây bạc hà, cây ngải cứu giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát cây bạc hà và cây ngải cứu trên sân trường, giáo viên cần xác định được các kiến thức cần rút ra, cần đạt được khi quan sát cây ngài cứu, cây bạc hà: Nhận biết được hình dáng, đặc điểm của hai cây ngài cứu, bạc hà là cây thuốc. Từ việc xác định mục tiêu cần đạt giáo viên cần tổ chức cho học sinh quan sát thân, lá, màu sắc….đặc biệt là phải cho học sinh sử dụng vị giác, khứu giác để nhận biết ra mùi vị của cây bạc hà, cây ngải cứu. Từ đó cho học sinh nhận biết được hai loại cây này là cây thuốc, phân biệt với loại cây ăn quả (cây mít, cây quýt), cây lương thực (cây lúa, cây ngổ, cây đậu tương) học ở các bài trước. Giáo viên cần theo dõi, hướng dẫn học sinh quan sát để khai thác được kiến thức cần đạt trong bài chứ không để học sinh quan sát những yếu tố không bộc lộ được kiến thức trọng tâm như: Rễ cây ngắn hay dài, lá dày hay mỏng, cành này ngắn, cành kia dài…. - Để tổ chức cho học sinh quan sát thật tốt, thật hiệu quả thì giáo viên cần có kĩ năng tổ chức và hướng dẫn quan sát khoé léo, nhẹ nhàng, linh hoạt. Căn cứ vào lượng đồ dùng có được, giáo viên lựa chọn hình thức tổ chức dạy học phù hợp: Nếu có nhiều đồ dùng đảm bảo 1 đồ dùng/ 1 học sinh thì tổ chức dạy học cá nhân. Nếu đồ dùng có ít thì tổ chức dạy học theo nhóm. Các nhóm có thể cùng quan sát một đối tượng để giải quyết chung một nhiệm vụ học tập hoặc mối nhóm có thể quan sát nhiều đối tượng quan sát khác nhau và giải quyết nhiều nhiệm vụ khác nhau. - Khi quan sát, giáo viên cần tạo điều kiện cho học sinh được sử dụng nhiều giác quan để phán đoán, cảm nhận sự vật và hiện tượng ( mắt nhìn, tai nghe, tay sờ, mũi ngửi…) từ đó mới gây hứng thú học tập cho học sinh làm việc với đối tượng để rút ra kiến thức cần chiếm lĩnh. + Giáo viên cần tổ chức cho học sinh bắt đầu quan sát từ toàn thể rồi mới đi đến bộ phận chi tiết; từ bên ngoài rồi mới đi vào bên trong trước khi đi đến những nhận xét tổng quát về sự vật, hiện tượng đã biết để tìm ra những điểm giống nhau hoặc khác nhau. + Nếu tổ chức quan sát theo nhóm học sinh, giáo viên nên cho các em phát biểu kết quả quan sát trong nhóm hoặc cử một bạn ghi lại những quan sát của nhóm. Đại diện các nhóm báo cáo kết quả làm việc của từng nhóm, cả lớp nghe, so sánh, phân tích, xử lí để đi đến kết luận chung nhằm đạt được mục đích của bài tập quan sát đã đặt ra. VD: Khi dạy bài Mặt trời giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát mặt trời cá nhân với hệ thống câu hỏi để hướng học sinh quan sát đúng mục đích cần đạt như sau: Trước hết là sử dụng các câu hỏi hướng dẫn tổng quát. Những câu hỏi này nhằm tái hiện lại những hiểu biết sẵn có của học sinh trước khi khai thác kiến thức của bài: +Hằng ngày em nhìn thấy mặt trời vào lúc nào, ở đâu? +Khi có mặt trời lên em thấy cảnh vật xung quanh như thế nào? +Khi mặt trời lặn mà không có ánh sáng điện thì em thấy cảnh vật xung quanh như thế nào? Sau đó giáo viên cho các em quan sát mặt trời từ hình thức đến nội dung với các câu hỏi chi tiết: + Mặt trời có hình gì? +Thường mặt trời có màu sắc gì? + ánh sáng mặt trời có tác dụng gì? + Quần áo phơi ngoài nắng thì sẽ như thế nào? + Tại sao lúc nắng to, em không nên nhìn thẳng vào mặt trời? + Khi đi ngoài trời nắng, em cần phải làm gì để tránh nắng? Dựa vào kết quả quan sát vừa thu được và kết hợp với vốn hiểu biết sẵn có, giáo viên cho học sinh so sánh mặt trời với mặt trăng để khắc sâu kiến thức vừa chiếm lĩnh được. - Khi giáo viên tiến hành soạn thảo câu hỏi, phiếu học tập cần đảm bảo: + Yêu cầu nêu lên trong câu hỏi, trong phiếu học tập phải được diễn đạt một cách chặt chẽ, rõ ràng, rành mạch, dễ hiểu và chính xác. +Nội dung câu hỏi, phiếu học tập phải phù hợp với nội dung bài dạy, phù hợp với trình độ học sinh + Câu hỏi, phiếu học tập cần phải đa dạng về nội dung và hình thức thể hiện +Về mặt nội dung nên sử dụng nhiều các loại câu hỏi trắc nghiệm để hình thức hỏi phong phú gây hứng thú học tập cho học sinh. Đồng thời kết hợp một số ít câu hỏi mở để kích thích được suy nghĩ, động não của học sinh. +Về hình thức: Các câu hỏi trong phiếu học tập có thể được trình bày một cách đa dạng bằng lời văn, bằng câu đố hay bằng hình ảnh sẽ gây được hứng thú học tập của các em. IV- Ví dụ: Bài 22 – Quan sát quang cảnh cuộc sống xung quanh ( TN – XH lớp 2) Bước 1: Học sinh quan sát tranh trang 46, 47 SGK. Bước 2: Sau khi quan sát, học sinh nhận xét được tranh diễn tả cuộc sống thành thị và kể tên dược một số nghề của người dân nơi đây. Bước 3: Giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát theo nhóm với các câu hỏi gợi ý sau: + Bức tranh ở trang 46, 47 diễn tả cuộc sống ở đâu? Vì sao em biết? + Kể tên nghề nghiệp của người dân nơi đây thể hiện qua các hinh 2, 3, 4, 5 trong bức tranh. + Em sống ở thành thị hay nông thôn, những nơi em sống thường làm nghề gì? Bước 4: Tổ chức cho học sinh báo cáo kết quả quan sát. C- Kết luận Quan sát là phương pháp đặc trưng của dạy học môn tự nhiên và xã hội. Quan sát là nguồn gốc và phương tiện nhận thức và trí lực của con người. Tuy nhiên, không có phương pháp dạy học nào là tối ưu. Vì vậy dù là phương pháp đặc trưng nhưng giáo viên không chỉ dừng lại ở việc dạy học Tự nhiên và Xã hội bằng phương pháp quan sát mà phải trau dồi, rèn luyện việc sử dụng phối hợp nhịp nhàng nhiều phương pháp dạy học khác nhau để tránh nhàm chán. Có như thế mới mang lại hiệu quả cao nhất cho dạy học nói chung và dạy Tự nhiên và Xã hội nói riêng.