Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp giúp học sinh lớp 4 làm tốt văn miêu tả cây cối

A. ĐẶT VẤN ĐỀ I. LỜI MỞ ĐẦU Tiếng Việt là môn học có nhiệm vụ hình thành và phát triển năng lực hoạt động ngôn ngữ cho học sinh, giúp học sinh lĩnh hội hệ thống kiến thức, kĩ năng cơ bản về tiếng Việt, góp phần trang bị cho thế hệ trẻ khả năng sử dụng tiếng Việt để học tập ở tiểu học và các bậc học cao hơn, để suy nghĩ và giao tiếp trong các môi trường hoạt động của lứa tuổi. Ngoài những kiến thức, kĩ năng cần thiết, môn Tiếng Việt còn bồi dưỡng cho học sinh tình yêu cái đẹp, cái thiện, lòng trung thực, lẽ phải và sự công bằng trong xã hội. Đồng thời, giáo dục cho các em lòng yêu mến và thói quen giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của tiếng Việt, góp phần hình thành nhân cách con người Việt Nam hiện đại. Phân môn Tập làm văn ở Tiểu học đã nối kết một cách tự nhiên các bài học khác nhau trong môn Tiếng Việt, nhằm giúp học sinh có một năng lực mới - năng lực sản sinh ngôn bản. Nhờ năng lực này, các em biết cách sử dụng tiếng Việt văn hoá làm công cụ tư duy, giao tiếp và học tập. Bản thân mỗi giáo viên đều biết phân môn Tập làm văn đòi hỏi học sinh phải huy động vốn từ, vốn kiến thức của nhiều mặt, từ những hiểu biết về cuộc sống đến các tri thức về văn hoá, khoa học thường thức. Nhưng học sinh không chỉ vận dụng những hiểu biết đó vào việc viết văn là xong mà các em còn phải thể hiện tình cảm, cảm xúc của mình khi làm bài để bài viết của các em có cá tính, có hồn, làm rung động được người đọc. Thể loại văn miêu tả là một thể loại có số lượng lớn trong chương trình Tập làm văn ở Tiểu học nói chung và ở lớp 4 nói riêng. Văn miêu tả là loại văn mà học sinh phải dùng ngôn ngữ để tái hiện cảnh vật, sự vật, sự việc... mà mình quan sát và cảm nhận được. Văn miêu tả còn giúp cho người đọc có thể hình dung ra đối tượng mà người viết sẽ miêu tả một cách rõ nét, cụ thể như nó vốn có trong cuộc sống. Một bài văn miêu tả hay, không những phải thể hiện rõ nét, chính xác, sinh động đối tượng miêu tả mà còn thể hiện trí tưởng 1 tượng, cảm xúc, đánh giá của người viết đối với đối tượng được miêu tả. Các bài văn miêu tả ở lớp 4 chỉ yêu cầu tả những đối tượng quen thuộc ở xung quanh các em. Mặc dù là những đối tượng miêu tả khá quen thuộc, gần gũi với các em, song các em lại thiếu vốn ngôn ngữ để diễn tả những điều mình quan sát được. Ở một số em tìm được từ ngữ miêu tả thì lại vụng về trong cách diễn đạt hoặc dùng từ tối ý, hoặc từ không gợi tả, gợi cảm khiến cho bài văn miêu tả mang tính kể lể sự việc là chính. Còn có nhiều em rất lúng túng khi viết văn, không biết sắp xếp ý như thế nào cho phù hợp để có một bài văn hoàn chỉnh và cho rằng phân môn Tập làm văn rất khó, từ đó các em sinh ra ngại viết văn. Đặc biệt là với chương trình sách giáo khoa hiện nay, để có một bài văn hoàn chỉnh, các em phải học qua một số tiết Tập làm văn. Mỗi tiết Tập làm văn chỉ thực hành rèn luyện một vài kỹ năng cơ bản nào đó của quá trình làm văn. Vậy các em phải kết nối mạch kiến thức đó như thế nào để có một bài văn hoàn chỉnh, một bài văn hay, giàu cảm xúc ? Từ thực tế trên đây, tôi nhận thấy vấn đề dạy bồi dưỡng kiến thức và cách làm văn cho học sinh là rất cần thiết. Do đó, trong quá trình giảng dạy bản thân tôi luôn trăn trở, suy nghĩ phải làm thế nào để giúp học sinh yêu thích, và có khả năng làm văn miêu tả tốt hơn. Vì vậy, trong phạm vi hẹp của đề tài này, tôi xin được mạnh dạn đưa ra kinh nghiệm nhỏ của mình về “Một số biện pháp giúp học sinh lớp 4 làm tốt văn miêu tả cây cối”. II. THỰC TRẠNG CỦA VIỆC DẠY VÀ HỌC LÀM VĂN MIÊU TẢ CÂY CỐI 1. Thực trạng: a) Thực trạng việc dạy văn miêu tả cây cối ở trường tiểu học Mỹ Lộc. Qua thực tế giảng dạy và dự giờ của đồng nghiệp, tôi thấy giáo viên đã hiểu rõ được vai trò, nhiệm vụ của phân môn Tập làm văn nói chung, cũng như cách thức hướng dẫn học sinh tìm hiểu các tiết học văn miêu tả cây cối cơ bản đã đúng trình tự các bước lên lớp. Học sinh phần nào đã biết làm bài tập làm văn theo các dạng bài khác nhau. Song về phía giáo viên, khi dạy chưa 2 chú trọng nhiều đến việc rèn luyện kỹ năng quan sát, tìm ý, sắp xếp ý cũng như định hướng cho học sinh biết cách làm giàu vốn từ ngữ. Cũng như khi sử dụng phương pháp dạy Tập làm văn vẫn còn nhiều lúng túng, đôi khi còn đơn điệu, chưa phát huy được tính chủ động sáng tạo của học sinh. Ví dụ, có những bài dạy hướng dẫn học sinh quan sát cây cối, để học sinh phát hiện đặc điểm cây mình tả có nét gì khác, nổi bật so với các cây khác. Để từ đó học sinh chọn tả được những điểm nổi bật của cây và so sánh các bộ phận của cây với những sự vật, hiện tượng quen thuộc. Lẽ ra giáo viên nên khuyến khích cho học sinh quan sát thực tế, được quan sát những cây cụ thể mà đề bài yêu cầu. Từ đó các em nhớ, lựa chọn ý và viết lại theo sự cảm nhận của riêng mình. Nhưng có khi vì không có điều kiện, nên giáo viên chỉ hướng dẫn cho học sinh những ý cần phải giải quyết theo yêu cầu của sách giáo khoa và dạy cho học sinh học tập những bài văn mẫu. Đối với tiết trả bài đôi khi còn đơn điệu, giáo viên chỉ nhận xét chung từng bài của học sinh về ưu điểm và nhược điểm cơ bản nhất hoặc nêu những lỗi về dùng từ, đặt câu, viết đoạn để học sinh sửa rồi trả bài. Hoặc đọc những bài văn hay cho học sinh tham khảo. Giáo viên chưa chú trọng nhiều về việc hướng dẫn học sinh tự phát hiện lỗi sai trong bài, cách sửa câu, dùng từ, cách viết những câu văn hay có hình ảnh hoặc phát hiện những câu văn hay, những hình ảnh đẹp. Như vậy, tiết học diễn ra đều đều, theo một qui trình rập khuôn dưới sự hướng dẫn của giáo viên, còn học sinh lại không tự mình phát hiện lỗi sai trong bài cũng như chưa tìm ra được những câu văn miêu tả hay của bạn để học tập. Thông qua tiết trả bài như vậy, tôi thấy học sinh học tập được rất ít ở bạn bè. Bởi học sinh ít được luyện tập, rèn luyện kỹ năng và thói quen “tự điều chỉnh”, tự học tập để tiến bộ và cũng chưa có cơ hội để thể hiện mình. Do vậy, chất lượng dạy văn miêu tả còn nhiều hạn chế. b) Thực trạng việc học văn miêu tả cây cối của học sinh lớp 4. Là một giáo viên trực tiếp dạy lớp 4, phần nào tôi đã nắm được chất lượng học phân môn Tập làm văn của học sinh lớp 4. Cơ bản các em đã nắm 3 được thể loại văn miêu tả cây cối, bài văn có bố cục rõ ràng và bước đầu đã biết miêu tả một cách đơn giản. Tuy nhiên, khi làm dạng văn này học sinh vẫn còn nhiều lúng túng như dùng từ chưa phù hợp, cách miêu tả chưa theo một trình tự hợp lý, chưa biết sắp xếp ý và liên kết các câu cũng như chưa biết sử dụng các biện pháp nghệ thuật để tả. Số học sinh được làm bài miệng còn ít. Các em còn thiếu tự tin, chưa mạnh dạn khi trình bày bài văn miệng. Do đó, nhiều câu văn còn mang tính sao chép, cứng nhắc, chưa thực tế, bài văn chưa có cảm xúc, chưa có tính thuyết phục, chưa hay. Mặt khác, do đặc điểm tâm lý lứa tuổi của học sinh tiểu học ham chơi, khả năng tập trung chú ý nhận thức về các sự vật còn hạn chế, năng lực sử dụng ngôn ngữ chưa thật phát triển nên việc học tập ở phân môn Tập làm văn gặp những khó khăn như: thiếu vốn sống, vốn hiểu biết về đối tượng cần miêu tả hoặc không biết cách diễn đạt về đối tượng cần tả. Do vậy, học sinh rất ngại khi làm bài Tập làm văn. 2. Kết quả điều tra chất lượng học Tập làm văn miêu tả cây cối. Sau một thời gian giảng dạy kết hợp với việc đi dự giờ thăm lớp, phần nào tôi đã nắm được thực trạng dạy và học phân môn Tập làm văn ở trường tiểu học Mỹ Lộc. Tôi đã tiến hành khảo sát kết quả học tập của học sinh và chọn học sinh lớp 4A để khảo sát chất lượng làm bài viết. Đề bài như sau: Em hãy tả một loại cây mà em thích. Yêu cầu học sinh làm bài viết trong thời gian 35 phút. Kết quả thu được là: * Ưu điểm: - Học sinh hiểu được yêu cầu của đề bài và biết thực hành viết một bài văn miêu tả cây cối. - Trong số bài học sinh làm đạt chất lượng khá, giỏi thì bài viết của các em có bố cục rõ ràng, đảm bảo đủ 3 phần: Mở bài- Thân bài- Kết luận. - Một số học sinh biết viết câu văn đúng ngữ pháp, biết cách diễn đạt ý và ít nhiều biết sử dụng các ngôn từ và các biện pháp nghệ thuật đơn giản để miêu tả. * Nhược điểm: 4 - Một số bài viết chưa có bố cục rõ ràng. - Nhiều bài sắp xếp ý còn lộn xộn, diễn đạt câu văn chưa sáng sủa. - Kỹ năng dùng từ của các em chưa đảm bảo: cách dùng từ chưa chính xác, dùng sai nghĩa từ, lặp từ, vốn từ còn nghèo nàn, tẻ nhạt, từ dùng chưa có giá trị gợi tả, gợi cảm. Chưa biết sử dụng các biện pháp nghệ thuật. - Một số bài còn mắc nhiều lỗi chính tả, sử dụng dấu câu chưa phù hợp. Dưới đây là kết quả bài viết của học sinh đạt được như sau: Tổng Xếp loại số Giỏi Khá Trung bình Yếu HS SL % SL % SL % SL % 22 2 9.1% 5 22.7% 12 54.6% 3 13.6% Như vậy, qua kết quả điều tra trên cho ta thấy tỉ lệ học sinh khá, giỏi còn thấp. Học sinh yếu còn nhiều, chưa đáp ứng được yêu cầu đề ra. Kết quả của bài khảo sát khiến tôi trăn trở rất nhiều và tự đặt ra câu hỏi: Làm thế nào để dạy học sinh viết văn miêu tả cây cối có hiệu quả? Trong quá trình dạy học giáo viên cần nghiên cứu, tìm hiểu nội dung bài dạy kết hợp sử dụng, đổi mới các phương pháp dạy học như thế nào để tổ chức giờ học nhẹ nhàng, tự nhên, hiệu quả, tạo điều kiện để phát huy tính chủ động, tích cực, sáng tạo của học sinh trong học tập, giúp các em có cơ hội được thể hiện mình thông qua những bài viết có cảm xúc? Từ những trăn trở và những câu hỏi đặt ra đã thôi thúc tôi nghiên cứu để tìm ra một số biện pháp dạy cho học sinh lớp 4 làm một bài văn miêu tả cây cối có chất lượng. 5 B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I. CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN 1.Tìm hiểu các nội dung dạy tập làm văn miêu tả cây cối trong SGK Tiếng việt 4. * Nghiên cứu kĩ về các kiến thức dạy tập làm văn lớp 4 và mảng kiến thức dạy về văn miêu tả. * Nghiên cứu cụ thể kiểu bài miêu tả cây cối. 2. Tìm hiểu các tiết tập làm văn miêu tả cây cối trong sách giáo viên Tiếng việt 4 và các tài liệu tham khảo, kết hợp dự giờ đồng nghiệp và thảo luận về dạy văn miêu tả. Nhìn chung, các bài soạn trong sách giáo viên đều xây dựng nội dung để học sinh thực hành, luyện tập làm văn theo hướng tích cực. Ở mỗi bài soạn, các hoạt động được trình bày một cách chi tiết cụ thể. Tuy nhiên, việc áp dụng các bài soạn trong sách giáo viên không thể dập khuôn như sách hướng dẫn. Do đó, mỗi giáo viên cần linh hoạt, sáng tạo cho mình một cách dạy riêng cho mỗi bài dạy tập làm văn miêu tả cây cối để phù hợp với tình hình lớp, trường, địa phương và khả năng của mình. Bên cạnh đó, bản thân tôi đã tích cực dự giờ các đồng nghiệp trong khối để phát hiện những ưu điểm, những tồn tại mà cả giáo viên và học sinh đã làm được cũng như chưa làm được khi dạy và học Tập làm văn. Để từ đó, bản thân có cơ hội được học hỏi, trao đổi cũng như rút kinh nghiệm cho bản thân. 3. Hướng dẫn học sinh quan sát đối tượng, tìm ý, lập dàn bài khi viết bài văn miêu tả. 6 4. Rèn luyện cho học sinh viết văn có hình ảnh, sử dụng linh hoạt các biện pháp nghệ thuật khi viết văn. 5. Nâng cao năng lực cảm thụ văn học và phát huy tính tích cực của học sinh. 6. Thường xuyên chấm chữa bài cho học sinh. II. CÁC BIỆN PHÁP TỔ CHỨC THỰC HIỆN. 1. Tổ chức tốt việc quan sát - tìm ý và dựng đoạn cho học sinh khi viết văn miêu tả Hướng dẫn học sinh quan sát tìm ý trước khi làm bài tập làm văn là một việc làm cần thiết và quan trọng. Điều kiện cơ bản và cũng là phương pháp cơ bản để làm tốt bài văn miêu tả là phải biết quan sát và chọn lọc những chi tiết quan sát được. Mọi kết quả quan sát được thể hiện trong bài miêu tả. Nếu quan sát tinh vi, thấu đáo bài viết sẽ đặc sắc, hấp dẫn. Quan sát hời hợt, phiến diện bài viết sẽ khô khan, nông cạn. Do vậy, giáo viên phải tạo điều kiện cho các em đến tận nơi quan sát đối tượng được miêu tả, coi việc tổ chức cho các em quan sát trực tiếp đối tượng miêu tả là một công việc thuộc nguyên tắc dạy học làm văn miêu tả. Giáo viên phải dạy tốt tiết quan sát tìm ý. Trong tiết học đó, học sinh phải tập quan sát bằng nhiều giác quan khác nhau. Tuy vậy, giáo viên cũng cần hướng dẫn các em quan sát, phái huy động vốn sống, khả năng tưởng tượng và cảm xúc rồi ghi chép lại. Muốn vậy, giáo viên phải nghiên cứu trước chương trình để có kế hoạch nhưhướng dẫn học sinh quan sát trực tiếp đối tượng cần miêu tả. Việc quan sát cũng có khi tiến hành trên lớp, cũng có khi tiến hành ngoài lớp (trước khi đến lớp). Để quan sát có chất lượng, giáo viên cần hướng dẫn các em quan sát theo trình tự nhất định (từ chung tới riêng, từ trong ra ngoài, từ xa tới gần hay ngược lại) và quan sát bằng nhiều giác quan rồi ghi chép lại những chi tiết đặc sắc, nổi bật theo phần gợi ý của sách giáo khoa, nhờ đó mà bài văn của các em tả đúng trọng tâm, sinh động, mới mẻ hơn. 7 Ví dụ : Khi dạy đến bài: Luyện tập quan sát cây cối. (Bài tập 2- SGK) Đề bài : Quan sát một cây mà em thích trong khu vực trường em (hoặc nơi em ở) và ghi lại những gì em quan sát được. Trước khi dạy bài này, giáo viên cần dặn học sinh chuẩn bị quan sát trước một cây cụ thể em thích trong khu vực trường hoặc nơi các em ở. (Ví dụ: cây ăn quả, cây bóng mát, cây cảnh ). Nếu có điều kiện, trước giờ học, giáo viên tổ chức cho cả lớp cùng quan sát một số cây cụ thể ở khu vực trường học. Muốn vậy, giáo viên cần hướng dẫn học sinh quan sát kĩ cây chọn tả bằng nhiều giác quan theo một trình tự hợp lí. Mỗi học sinh chọn cây mình sẽ tả là cây gì ? Cây đang trong thời kì nào? Xung quanh cây là cây gì hay có những cảnh vật nào làm tôn lên vẻ đẹp của cây? Học sinh ghi chép lại những gì quan sát được vào vở nháp và sắp xếp những điều quan sát được theo một trình tự hợp lí để được một dàn ý chi tiết và trình bày trước lớp. Sau đó, học sinh dựa vào dàn ý chi tiết để viết bài văn miêu tả gồm 3 phần. * Dưới đây là ví dụ về dàn ý chi tiết yêu cầu mỗi học sinh cần đạt được. Mở bài : - Cây bàng ở sân trường em rất to, là món quà hội phụ huynh trồng tặng nhân ngày thành lập trường. Thân bài : - Hình dáng : Cây cao đến tầng hai, như một chiếc dù khổng lồ. + Rễ cây : nhô lên khỏi mặt đất như những con rắn đang bò. + Thân cây : tròn, màu nâu xỉn, sù xì như da cóc. + Tán lá : xanh um, mát rượi, che kín một khoảng sân trường. Mỗi khi có làn gió nhẹ thổi qua, chúng rung rinh như chào đón. + Những chùm hoa li ti màu trắng xen lẫn giữa đám lá xanh. + Những chú chim sâu lích rích trong vòm lá... + Những quả bàng chín vàng lấp ló trong kẽ lá 8 - Giờ ra chơi chúng em rất thích ngồi dưới gốc cây đọc báo, tán chuyện và chơi những trò chơi thú vị .. Kết bài: - Em rất thích ngồi dưới gốc bàng ngắm nhìn trời xanh qua kẽ lá hay lắng nghe lũ chim trêu ghẹo nhau. Cây bàng gắn liền với tuổi học trò của chúng em nên .. Như vậy, sau khi hướng dẫn học sinh quan sát kĩ đối tượng cần miêu tả, giáo viên cần yêu cầu học sinh ghi chép lại những đặc điểm nổi bật, trọng tâm. Từ đó, hướng dẫn học sinh lựa chọn tìm ý, sắp xếp, bố cục xây dựng thành một dàn bài chi tiết. Từ dàn bài chi tiết, học sinh sử dụng ngôn ngữ, phát triển ý để xây dựng thành từng đoạn văn và cả bài văn hoàn chỉnh. Giáo viên cũng cần lưu ý khi hướng dẫn học sinh quan sát và tả cây cối cần tập trung quan sát một loại cây cụ thể. Khi tả, cần chú ý những bộ phận nổi bật, trọng tâm hoặc phải chọn một yếu tố đặc trưng nhất để tả thật kĩ, đồng thời bộc lộ cảm xúc của mình trước vẻ đẹp của cây. Ví dụ khi tả về cây bóng mát, cần tập trung tả kĩ về những cành cây, tán lá che mát... cũng như những kỉ niệm gắn bó của mình với cây. Hoặc khi tả về cây ăn quả, cần tập trung tả kĩ về quả như : Hình dạng, màu sắc, đặc điểm, mùi vị của quả theo thời gian phát triển. Khi tập trung tả kĩ về những bộ phận nổi bật của cây, người đọc sẽ thấy sự khác biệt, sự độc đáo của cây với vẻ đẹp riêng của nó cũng như tình cảm của người viết gửi gắm vào cây rất sâu sắc. Như vậy, quan sát, tìm ý, xây dựng đoạn là việc làm hết sức cần thiết cho việc dạy thể loại văn miêu tả. Nếu thực hiện tốt khâu này thì học sinh viết bài văn sẽ tốt hơn. Do vậy, giáo viên cần hướng dẫn học sinh biết cách quan sát đối tượng theo trình tự hợp lí với những đặc điểm nổi bật trọng tâm cũng như khuyến khích học sinh linh hoạt, sáng tạo để có cách diễn đạt phù hợp với đối tượng. 2. Hướng dẫn học sinh diễn đạt có nghệ thuật 9 a) Hướng dẫn học sinh tập diễn đạt bằng câu văn có hình ảnh Đối với phần này, diễn đạt câu văn có hình ảnh rất phù hợp với thể loại văn miêu tả. Trước hết, giáo viên hướng dẫn cho học sinh tìm hiểu một số đoạn văn mẫu hoặc những đoạn viết hay của học sinh để nhận xét về cách miêu tả, cách sử dụng các biện pháp nghệ thuật.Từ đó, sẽ dễ dàng cho việc hướng dẫn các em diễn đạt bằng câu văn có hình ảnh và sử dụng một số biện pháp tu từ đã học như: so sánh, nhân hoá... trong bài làm. Ví dụ: Giáo viên lấy trực tiếp những câu văn, đoạn văn hay của học sinh có sử dụng các biện pháp so sánh hoặc nhân hóa khi tả về cây bàng như:“Nhìn từ xa, cây bàng như chiếc ô xanh khổng lồ mát rượi.Cành lá mơn man đùa vui trong gió như vẫy chào chúng em”. Giáo viên yêu cầu học sinh nêu nhận xét của mình về những câu văn trên như bạn đã sử dụng biện pháp nghệ thuật gì? Các biện pháp đó có tác dụng gì? Học sinh so sánh những câu văn trên với những câu văn khác không sử dụng các biện pháp nghệ thuật xem cách miêu tả nào hay hơn, sinh động và hấp dẫn hơn? Để học sinh diễn đạt được bài văn của mình một cách sinh động, có nghệ thuật, các em thường được trau dồi qua tiết: Luyện tập xây dựng đoạn văn, luyện tập xây dựng mở bài, kết bài trong bài văn miêu tả. Luyện tập miêu tả các bộ phận của cây cối. Qua những tiết Tập làm văn này, học sinh được thể hiện cách diễn đạt của mình và học tập bạn, học sinh được luyện tập cách viết mở bài, kết bài và luyện tập xây dựng đoạn văn. Qua đó, học sinh tập vận dụng một số biện pháp nghệ thuật đã học vào việc diễn tả nội dung. Ví dụ, khi viết văn, học sinh vận dụng sáng tạo những từ láy, từ chỉ màu sắc, âm thanh, từ biểu cảm, biện pháp so sánh, nhân hoá... Những từ ngữ này là thế mạnh đặc trưng của Tiếng Việt, là phương tiện miêu tả rất hiệu quả. Giáo viên cần khai thác giá trị của lớp ngôn từ nghệ thuật này để hướng dẫn học sinh sử dụng cái hay, cái đẹp, cái bóng bẩy, giàu tính gợi tả và hình ảnh 10