Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp 1

SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ A. ĐẶT VẤN ĐỀ I. LỜI MỞ ĐẦU Sau 9 năm thực hiện chương trình thay sách giáo khoa cho HS Tiểu học, chất lượng dạy và học đã được nâng lên rõ rệt. Điều đó đã chứng minh tính hiệu quả cao của chương trình SGK mới, cụ thể đó là việc sắp xếp các nội dung của các mạch kiến thức phù hợp với tâm sinh lí học sinh Tiểu học hiện nay. Sự thay đổi đó được chú trọng đều ở tất cả các môn học. Đối với môn Toán nói riêng, đặc biệt là chương trình Toán 1 hiện nay một vấn đề hoàn toàn mới lạ đối với học sinh lớp Một đó là: chương trình Tiểu học (CTTH) 2002-2003 ngoài những dạng toán quen thuộc đã có ở chương trình cải cách giáo dục trước đó nay đã có thêm dạng toán có lời văn trong hệ thống kiến thức Toán 1. Chính vì vậy, việc tìm ra phương pháp và hình thức tổ chức dạy học sao cho phù hợp với khả năng nhận thức của trẻ để từ đó các em dễ dàng khắc phục những khó khăn khi học đến mạch kiến thức này hiện vẫn đang là vấn đề cần thiết và cấp bách đối với mỗi thầy cô gánh vác " Sứ mệnh trồng người" Có lẽ, vì Toán học giúp con người giải quyết các bài toán một cách thực tế. Các bài toán thực tế ấy lại được diễn đạt bằng lời văn. Từ đó có tên gọi Bài toán có lời văn là vậy. Các bài toán (có văn) mà học sinh tiểu học nói chung và học sinh lớp Một nói riêng được làm quen và học có nội dung là những vấn đề gần gũi trong cuộc sống hết sức phong phú và có cấu trúc đa dạng từ những dạng khác nhau của cùng một phép tính (cộng, trừ đối với học sinh lớp một) đến những dạng kết hợp của hai hay nhiều phép tính (cộng, trừ, nhân. chia đối với học sinh các lớp trên). Vì vậy giải các bài toán (có văn) là dịp để học sinh vận dụng một cách tổng hợp và ngày càng cao các tri thức và kĩ năng về toán tiểu học với kiến thức trong cuộc sống. Qua đó giúp các em nhanh nhẹn, thông minh hơn, phát triển óc sáng tạo hơn góp phần giáo dục học sinh trở thành một con người phát triển toàn diện trong tương lai. II: THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Trong quá trình giảng dạy ở Tiểu học, đặc biệt dạy lớp 1, tôi nhận thấy hầu như giáo viên nào cũng phàn nàn khi dạy đến phần giải toán có lời văn ở lớp 1 học sinh gặp rất nhiều lúng túng từ khâu tóm tắt đến việc nêu câu lời giải, thậm chí nêu sai câu lời giải, viết sai phép tính, viết sai đáp số và trình bày bài giải chưa khoa học, chưa đẹp mắt, .... Thực tế cho thấy, những tiết đầu tiên của giải toán có lời văn mỗi lớp chỉ có khoảng 20% số HS biết nêu lời giải, viết đúng phép tính và đáp số, số còn lại các em rất mơ hồ, các em chỉ nêu theo quán tính hoặc nêu miệng thì được nhưng khi viết các em lại rất lúng túng, hay làm sai. Thậm chí có một số em làm đúng nhưng khi cô hỏi lại không biết để trả lời ra sao. Điều đó chứng tỏ các em chưa nắm vững cách giải bài toán có lời văn. Từ đó để học sinh nắm vững dạng bài này đòi hỏi giáo viên phải mất rất nhiều công sức để hình thành đường lối và kĩ năng làm bài cho các em. Kết quả điều tra (sau 2 tiết đầu học Giải toán có lời văn) năm học 2010- 2011 Lớp sĩ HS viết đúng HS viết đúng HS viết đúng HS giải đúng TT số câu lời giải phép tính đáp số cả 3 bước 1 1A 35 14 40% 22 63 % 25 71, 4% 14 40 % Có thể nói vài năm trở lại đây, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học được quan tâm đồng bộ ở tất cả các môn học và toàn cấp học. Song, một thực tế cho thấy phương tiện và cơ sở vật chất đầu tư cho dạy học đã có nhưng chưa đáp ứng đủ cho mọi tiết dạy, bài dạy. Đối với học sinh lớp Một, tư duy lôgíc chưa phát triển. Cơ bản là tư duy cụ thể. Vì thế những ngày đầu học sinh làm quen với học mạch kiến thức giải toán có lời văn gặp rất nhiều khó khăn; tỉ lệ các em làm đúng còn ít và chưa thật chặt chẽ khi thực hiện tóm tắt bài toán hay trình bày bài giải. Trong thực tế ở trường tiểu học, việc giải các bài tập đặc biệt là các bài toán có lời văn ở lớp 1 học sinh đa phần là lúng túng, đa số các em đọc đề là làm bài ngay, bỏ qua các bước cơ bản để giải bài toán có lời văn; tỷ lệ học sinh biết tóm tắt bài toán còn thấp, cách giải của các em còn nghèo nàn, thậm chí là bế tắc khi giải bài tập và còn có trường hợp tính toán sai. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 2 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Một mặt, còn có giáo viên vận dụng các phương pháp dạy học chưa thật sự linh hoạt, hấp dẫn học sinh; chưa phù hợp với trình độ và tâm lí học sinh. Điều này được thể hiện ở phương pháp dạy học còn máy móc, cứng nhắc, chưa phát huy được óc sáng tạo của học sinh. Là một giáo viên trực tiếp dạy lớp 1, để góp phần giúp học sinh khắc phục khó khăn khi học mạch kiến thức bài toán có lời văn từ đó góp phần năng cao chất lượng dạy Toán 1 nói riêng và nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho học sinh nói chung, tôi đã trăn trở và suy nghĩ rằng phải làm thế nào để học sinh lớp Một không những làm tốt các phép tính cộng, trừ mà cần phải nắm thật vững các bước giải đồng thời thực hiện tốt việc giải toán có lời văn. Xuất phát từ những lí do nêu trên để việc giải toán có văn của học sinh lớp 1 đạt hiệu quả tốt hơn, tôi đã mạnh dạn cải tiến nội dung, phương pháp " Một số biện pháp giúp học sinh khắc phục khó khăn khi giải toán có văn ở lớp 1" ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 3 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I. CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN - Đọc, nghiên cứu sách giáo khoa, tài liệu tham khảo những vấn đề có liên quan đến nội dung sáng kiến. - Khảo sát chất lượng học sinh ở lớp mình giảng dạy (trước khi áp dụng các hướng dạy học tích cực hơn). - Xây dựng kế hoạch, phương án điều chỉnh để nâng cao chất lượng giáo dục. II. PHÂN CHIA CÁC MỨC ĐỘ TRONG MẠCH KIẾN THỨC "GIẢI TOÁN CÓ VĂN " A. CÁC DẠNG TOÁN ĐƠN VỀ CỘNG TRỪ - Học sinh phải nắm được các bài toán đơn về phép cộng và phép trừ sau: A.1. Loại toán "tính tổng khi biết hai số hạng" - Ví dụ 1:( BT4 - Trang 125 Toán 1) Đoạn thẳng AB dài 3cm và đoạn thẳng BC dài 6cm. Hỏi đoạn thẳng AC dài mấy xăng ti mét. Bước 1: Tóm tắt bài toán A 3cm B 6cm C ?cm Bước 2: Bài giải: Cả hai đoạn thẳng dài tất cả là: 3 + 6 = 9 (cm) Đáp số: 9 cm Ví dụ 2: Một tá bút xanh và 3 bút đỏ. Hỏi hộp bút đó có tất cả bao nhiêu cái bút. * Bước 1: Tóm tắt bài toán Có : 1 tá =12 bút xanh Có : 3 bút đỏ Có tất cả: ........ cái bút? ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 4 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ * Bước 2: Thực hiện giải bài toán Bài giải Có tất cả số bút là: 12 + 3 = 15 (cái bút) Đáp số: 15 (cái bút) A. 2. Loại 2: "Tìm hiệu khi biết số bị trừ và só trừ" Ví dụ: ( BT 2 - Trang 149 - Toán 1) An có 8 quả bóng, An thả 3 quả bóng bay đi. Hỏi An còn lại mấy quả bóng? Bước 1: Tóm tắt bài toán An có: 8 quả bóng Thả đi: 3 quả bóng Còn lại ...... quả bóng? Bước 2: Bài giải: Số bóng An còn lại là: 8 - 3 = 5 (quả bóng) Đáp số: 5 (quả bóng) * Nhận xét: Trong chương trình học toán của lớp 1 hiện nay chỉ có hai loại toán bài giải như vừa nêu trên. Thực tế thì đây là hai bài thuộc dạng toán đơn giản nhất của kiểu bài: Giải bài toán có lời văn. Chính vì thế khi dạy, giáo viên cần khắc sâu cho học sinh biết mối quan hệ giữa các thành phần trong đề toán. Từ đó để tìm ra thành phần chưa biết để giúp học sinh trả lời câu hỏi của đề toán. Trong thực tiễn ở trường tiểu học, khi dạy cho học sinh giải các bài toán có lời văn, các em còn rất lúng túng trong việc tóm tắt bài toán, cách trình bầy và nhất là tìm ra được câu lời giải thích hợp với mỗi đề toán. Chỉ có 10 ->15 học sinh có thể tự ghi tóm tắt và tìm được câu lời giải thích hợp, còn đa số học sinh không tóm tắt đề bài mà dập khuôn từ một dạng nào đó áp dụng vào giải các bài tập nên kết quả chưa cao. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 5 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Các em chưa biết dựa vào dữ liệu đề bài đã cho và chưa thấy được tầm quan trọng của việc tóm tắt bài toán. Đây là bước đâu tiên mang tính quyết định đến cách giải bài toán. Qua các vấn đề trình bầy trên và những khó khăn của học sinh mắc phải khi giải bài toán có lời văn, tôi xin củng cố lại một số mẹo nhỏ bên cạnh đường lối chung như sau: B. CÁC BƯỚC TIẾN HÀNH GIẢI BÀI TOÁN CÓ LỜI VĂN: (Gồm có 4 bước) 1. Đọc, tìm hiểu bài 3. Phân tích các đại lượng liên quan 2. Tóm tắt bài toán. 4. Thực hiện lời giải. * Bước 1: Đọc, tìm hiểu đề Yêu cầu học sinh nhất thiết phải đọc kĩ đề Toán (3 lần trở lên, tìm hiểu để biết cái đã cho và cái phải tìm). Giáo viên cần nhắc nhở học sinh tránh thói quen "xấu" đó là: vừa đọc đầu bài xong hoặc chưa hiểu kĩ bài đã vội vàng giải toán. Vì như thế học sinh rất dễ gặp bế tắc hoặc làm lạc đề. Để giúp học sinh khắc phục được những nhược điểm nêu trên, giáo viên cần đưa ra hệ thống các câu hỏi để giúp học sinh hiểu đề tốt hơn. Ví dụ: - Bài toán cho biết gì? - Bài toán yêu cầu chúng ta tìm gì? Đến đây giáo viên cũng có thể yêu cầu học sinh nhắc lại đề toán mà không cần phải nhìn vào kênh chữ trong sách giáo khoa hoặc vở ghi. Nếu các em nhớ và có thể đọc lại được đề toán cũng có nghĩa là các em đã hiểu đề. * Bước 2: Tóm tắt bài toán Đây là bước rất quan trọng, nó là kết quả ban đầu của tiết dạy thứ nhất về bài toán có lời văn. Lúc này bài toán được tóm gọn lại, chủ yếu bằng các từ chính trong đề toán. nhờ đó mà mối quan hệ giữa các số đã cho và số phải tìm được thể hiện rõ ràng hơn, dễ hiểu hơn. Lúc này học sinh cần phải tóm tắt được bài toán để biết phân tích, tổng hợp, ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 6 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ xác định được yêu cầu của bài ra. từ đó tìm ra lời giải và phép tính thích hợp. Ở chương trình Toán 1, giáo viên dạy cho học sinh 4 cách tóm tắt bài toán như sau: a. Tóm tắt bằng chữ Ví dụ: (Bài tập 1- Trang 122 SGK): An có 4 quả bóng xanh và 5 quả bóng đỏ. Hỏi An có tất cả bao nhiêu quả bóng? Tóm tắt: Có : 4 quả bóng xanh Có : 5 quả bóng đỏ Có tất cả : ... quả bóng? b. Tóm tắt bằng sơ đồ đoạn thẳng Ví dụ: (Bài tập 4- Trang 125 SGK Toán 1): Đoạn thẳng AB dài 3 cm và đoạn thẳng BC dài 6cm. Hỏi đoạn thẳng AC dài mấy xăng -ti-met? 3cm B 6cm A • • • C ? cm c. Tóm tắt bằng sơ đồ ven Ví dụ: Bài 5 trang 46 Toán 1 a) 1 2 3 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 7 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ d. Tóm tắt bằng chữ và dấu Ví dụ: (Bài tập 5- Trang 175 SGK Toán 1): Thành gấp được 12 máy bay, Tâm gấp được 14 máy bay. Hỏi cả hai bạn gấp được bao nhiêu máy bay? Tóm tắt: Thành gấp : 12 máy bay Máy bay? Tâm gấp : 14 máy bay Trên đây là 4 cách tóm tắt bài toán mà tôi thường dùng để dạy học sinh lớp 1. Tuy nhiên đối với học sinh lớp 1 hiện nay thì kiểu tóm tắt bằng chữ là chủ yếu và thông dụng nhất. Từ việc tóm tắt như trên giúp cho các em học sinh dễ hiểu đề toán từ đó giúp các em giải bài toán một cách dễ dàng hơn. Bước 3: Phân tích đề toán Đây là bước quan trọng trong quá trình giải toán, vì vậy đòi hỏi tập trung tư duy cao độ của học sinh. Để lập được các mối liên quan giữa các đại lượng. Trong bước này, giáo viên giúp các em biết suy luận. Chẳng hạn: - Yêu cầu của bài này là gì ta phải làm như thế nào? Muốn thực hiện được điều đó giáo viên cần tổ chức cho học sinh đọc kĩ đề toán, hiểu rõ một số từ " trọng tâm" như: "thêm, và, tất cả, ..." hoặc " bớt, bay đi, ăn mất, còn lại, ..." (Giáo viên cũng có thể cho học sinh quan sát thêm tranh vẽ để hỗ trợ). Trong giai đoạn đầu khi HS làm quen với dạng toán Giải toán có lời văn, GV nên giúp HS tóm tắt bằng cách đàm thoại: "Bài toán cho biết gì? hỏi gì?". GV tiến hành ghi tóm tắt bài toán trên cơ sở HS trả lời các câu hỏi vừa nêu. Sau đó, GV cho HS nhìn tóm tắt để đọc lại đề toán. Đây là cách tốt nhất để HS ngầm phân tích đề toán. Ví dụ: (Bài toán mẫu trang 117 - SGK Toán 1): Nhà An có 5 con gà, mẹ mua thêm 4 con gà. Hỏi nhà An có tất cả mấy con gà? ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 8 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Từ ví dụ đã cho, ta tiến hành phân tích như sau: - Bài toán cho biết gì? (Nhà An có 5 con gà) - Bài toán còn cho biết gì nữa? (Mẹ mua thêm 4 con gàM) - Bài toán hỏi gì? (Nhà An có tất cả mấy con gà?) - Muốn biết nhà An nuôi tất cả mấy con gà em phải làm gì? Bằng phép tính gì? (Phép cộng) - Phép cộng đó là mấy cộng mấy? (5 +4); 5 + 4 bằng mấy? (5 + 4= 9) Đến đây, GV gợi ý để HS nêu tiếp: "9 này là 9 con gà", nên ta viết " con gà" và trong dấu ngoặc đơn ( ): 5 + 4 = 9 (con gà) Bước 4: Trình bày bài giải Đây là bước cụ thể hoá quá trình tư duy trên. Nó được thể hiện rõ nét kỹ năng, kỹ xảo giải bài tập của HS. HS dựa vào sơ đồ phân tích trên để viết bài giải, nó được chuyển dịch tư duy ngược lại khi phân tích. Nhìn vào bảng tóm tắt phân tích ví dụ trên đi đến cách trình bày bài giải như sau: Bài giải Nhà An có tất cả số gà là: 5 + 4 = 9 (con gà) Đáp số: 9 con gà * Như vậy khi dạy Bài toán có lời văn, GV cần chú ý 2 điều sau: - Luôn củng cố để HS nhớ được các bước giải bài toán có văn. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 9 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn SKKN: Hướng dẫn giải toán có lời văn cho học sinh lớp1 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ - Thành thạo kỹ năng tính toán, học thuộc bảng cộng, bảng trừ: biết làm cộng, trừ thành thạo trong phạm vi 100 (không nhớ). Tóm lại: Muốn giải một bài toán có lời văn tốt thì HS phảiM: - Nắm chắc đường lối chung để giải 1 bài toán. - Học thuộc và vận dụng thành thạo. III. CÁC BIỆN PHÁP ĐỂ TỔ CHỨC THỰC HIỆN Dạy Giải toán có lời văn cho HS lớp 1 cũng tuân thủ theo phương pháp: Phân chia theo mức độ, dạy từ dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp, từ ít đến nhiều và từ cộng đến trừ. Mạch kiến thức Giải toán có lời văn cho HS lớp 1 được phân chia thành 4 mức độ: Mức độ 1 a) Ngay từ đầu học kỳ I các bài toán được giới thiệu ở mức độ nhìn hình vẽ viết phép tính. Mục đích cho học sinh hiểu bài toán qua hình vẽ, suy nghĩ chọn phép tính thích hợp. Ví dụ 1: Bài tập 5 - trang 46 SGK Toán 1 a) b) 1 2 = 3 Ở ví dụ trên, bài toán a) chỉ đơn giản là yêu cầu học sinh lựa chọn đúng dấu cộng ( +) để có phép tính đúng: 1 + 2 = 3 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 10 Giáo viên: Phạm Thị Hường- Trường Tiểu học Ngọc Trạo- Bỉm Sơn