Kỹ năng địa lí trong các học phần địa lí tự nhiên đại cương cần rèn luyện cho sinh viên ở các trường đại học sư phạm

i dung bài học. Do đó, tùy vào đặc trưng của học phần mà cụ thể hóa loại kỹ năng cần rèn luyện cho phù hợp nhưng vẫn bảo đảm được tính liên tục, tính hệ thống của quá trình bồi dưỡng, rèn luyện kỹ năng địa lý Có thể xác định một số kỹ năng cụ thể trong các học phần ĐLTNĐC như sau Bảng 3. 1: Một số kỹ năng cụ thể đặc trưng của một số học phần ĐLTNĐC Nhãm kü n¨ng Kü n¨ng cô thÓ TËp trung vµo häc phÇn Häc kú I - §äc hiÓu c¸c yÕu tè b¶n ®å: tªn, tọa ®é ®Þa lÝ, ph­¬ng h­íng, chó gi¶i - NhËn xÐt, ph©n tÝch sè liÖu, s¬ ®å, biÓu b¶ng c¸c hiÖn t­îng thiªn v¨n, tÝnh to¸n ®¬n gi¶n vÒ ®é cao MÆt Trêi, tọa ®é ®Þa lÝ, giê ®Þa ph­¬ng, vÞ trÝ Tr¸i §Êt trªn quü ®¹o... NhËp m«n ®Þa cÇu I 85 - §äc, sö dông b¶n ®å kiÕn t¹o. - Ph©n tÝch l¸t c¾t ®Þa chÊt, s¬ ®å, h×nh ¶nh cÊu t¹o ®Þa chÊt - NhËn biÕt c¸c mÉu kho¸ng vËt, nham th¹ch trªn c¬ së dÊu hiÖu ®Æc tr­ng §Þa chÊt I - §äc, sö dông, biÕt ph­¬ng ph¸p thµnh lËp b¶n ®å ®é cao, b¶n ®å ®é dèc b×nh qu©n, b¶n ®å chia c¾t ngang, chia c¾t s©u - §äc, ph©n tÝch, vÏ l¸t c¾t ®Þa h×nh - §äc, sö dông b¶n ®å thÓ hiÖn c¸c kiÓu ®Þa h×nh. So s¸nh víi b¶n ®å kiÕn t¹o ®Ó rót ra kÕt luËn vÒ sù ph¸t triÓn ®Þa h×nh §Þa m¹o II - Quan s¸t, gi¶i thÝch c¸c s¬ ®å, tranh ¶nh vÒ c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Þa h×nh, c¸c d¹ng ®Þa h×nh - §äc vµ sö dông b¶n ®å thÓ hiÖn c¸c yÕu tè khÝ hËu (®¼ng nhiÖt, ®¼ng ¸p, Si-nop, c¸c ®ai ®íi khÝ hËu...) - X¸c ®Þnh t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè tù nhiªn ®Õn khÝ hËu qua b¶n ®å - Ph©n tÝch sè liÖu khÝ hËu; quan s¸t s¬ ®å, tranh ¶nh gi¶i thÝch mèi quan hÖ nh©n qu¶ trong h×nh thµnh khÝ hËu KhÝ hËu II - §äc, sö dông b¶n ®å ph©n vïng thủy v¨n - Ph©n tÝch sè liÖu thñy v¨n, s¬ ®å thủy v¨n Thuû v¨n III - §äc vµ sö dông b¶n ®å c¸c lo¹i ®Êt trªn thÕ giíi - Ph©n tÝch b¶ng sè liÖu vÒ c¸c ®Æc tr­ng cña thæ nh­ìng (thµnh phÇn c¬ giíi, h÷u c¬, kho¸ng vËt...) - §äc vµ ph©n tÝch phÉu diÖn ®Êt - Chång xÕp b¶n ®å khÝ hËu vµ b¶n ®å thæ nh­ìng ®Ó nhËn xÐt qui luËt ph©n bè thæ nh­ìng trªn thÕ giíi - Quan s¸t tranh ¶nh thÓ hiÖn lo¹i ®Êt, nhËn xÐt Thæ nh­ìng III - §äc, sö dông b¶n ®å c¸c ®ai ®íi tù nhiªn. - Chång xÕp b¶n ®å khÝ hËu, thæ nh­ìng, ®Þa h×nh...rót ra nhËn xÐt vÒ sù ph©n hóa c¸c ®íi tù nhiªn - Quan s¸t, ph©n tÝch tranh ¶nh, s¬ ®å, l­îc ®å thÓ hiÖn c¸c ®ai ®íi, sù ph©n hóa tù nhiªn Sinh quyÓn III - §iÒu tra, gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng thiªn v¨n, nhËn xÐt c¸c t¸c ®éng cña c¸c hiÖn t­îng ®ã víi thùc tÕ ®Þa ph­¬ng, ViÖt Nam, thÕ giíi NhËp m«n ®Þa cÇu I - NhËn biÕt cÊu t¹o ®Þa chÊt, ®Þa tÇng, vÕt lé, ®Æc ®iÓm kho¸ng vËt, nham th¹ch ngoµi thùc ®Þa - Ph©n tÝch thuËn lîi, khã kh¨n do cÊu t¹o ®Þa chÊt ngoµi thùc ®Þa §Þa chÊt I II - NhËn biÕt, gäi tªn c¸c d¹ng ®Þa h×nh - Gi¶i thÝch nguyªn nh©n h×nh thµnh, c¬ chÕ ph¸t triÓn, ph¸n ®o¸n xu h­íng ph¸t triÓn ®Þa h×nh ngoµi thùc ®Þa §Þa m¹o II 86 - Quan tr¾c thêi tiÕt (®o nhiÖt, Èm, m­a, ­íc l­îng ®é m©y, nhËn biÕt d¹ng m©y, lo¹i m©y... ) - Kh¶o s¸t c¬ chÕ h×nh thµnh vµ ®Æc ®iÓm khÝ hËu ®Þa ph­¬ng. - Gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng thêi tiÕt, khÝ hËu ®Æc tr­ng trªn thùc tÕ. KhÝ hËu II - T×m hiÓu, gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng, ®Æc ®iÓm thủy v¨n ngoµi thùc ®Þa - Kh¶o s¸t ®¬n gi¶n ®Æc tr­ng thủy v¨n ®Þa ph­¬ng Thủy v¨n II - §µo phÉu diÖn ®Êt, m« t¶ phÉu diÖn, gi¶i thÝch qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®Êt qua phÉu diÖn - Kh¶o s¸t ®Êt ®Þa ph­¬ng, x¸c ®Þnh ®é ph×, tÝnh chÊt ®Êt Thæ nh­ìng III - T×m hiÓu ®Æc tr­ng ®Þa lÝ sinh vËt ®Þa ph­¬ng, gi¶i thÝch c¸c ®Æc ®iÓm ph©n bè ®Þa lÝ trªn thùc ®Þa - NhËn biÕt, ph©n lo¹i kh¸i qu¸t c¸c kiÓu thùc b× ngoµi thùc ®Þa Sinh quyÓn III - Thu thËp tµi liÖu, tranh ¶nh vÒ c¸c hiÖn t­îng thiªn v¨n, s¾p xÕp theo chñ ®Ò, viÕt b¸o c¸o nhá NhËp m«n ®Þa cÇu I - Thu thËp tµi liÖu, tranh ¶nh vÒ c¸c hiÖn t­îng ®Þa chÊt, nham th¹ch, kho¸ng vËt... s¾p xÕp theo chñ ®Ò, viÕt b¸o c¸o nhá §Þa chÊt I - Thu thËp tµi liÖu, tranh ¶nh vÒ c¸c qu¸ tr×nh ®Þa m¹o, (®Æc biÖt lµ c¸c qu¸ tr×nh cã kh¶ n¨ng diÔn ra ë ®Þa ph­¬ng) s¾p xÕp theo chñ ®Ò, viÕt b¸o c¸o nhá §Þa m¹o II - Thu thËp tµi liÖu, tranh ¶nh vÒ c¸c hiÖn t­îng thêi tiÕt khÝ hËu ®Æc tr­ng, viÕt vÒ ®Ò tµi khÝ hËu (cã vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thÝch hîp) KhÝ hËu II - Nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò vÒ thuû quyÓn: tiÒm n¨ng, vÊn ®Ò khai th¸c, sö dông, ®Þnh h­íng khai th¸c Thuû v¨n II - Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ vai trß, ý nghÜa, thuËn lîi khã kh¨n tõ ®Æc ®iÓm thæ nh­ìng Thæ nh­ìng III III - Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ vai trß, ý nghÜa, thuËn lîi, khã kh¨n tõ ®Æc ®iÓm sinh quyÓn Sinh quyÓn III II.3. Cách thức rèn luyện KNĐL trong các học phần CSĐLTN: Rèn luyện các KNĐL thông qua giảng dạy các học phần CSĐLTN cần được tiến hành thường xuyên, khoa học. Đây là phương cách hiệu quả để đạt được mục tiêu của học phần. Ngoài ra, do một số KNĐL đã được hình thành ở trường phổ thông các cấp, nên việc rèn luyện kỹ năng cần được tiến hành trên cơ sở kế thừa, do đó việc tiến hành kiểm tra, đánh giá để xác định mức độ nắm kỹ năng của học sinh là rất cần thiết. Quan điểm mới về phương pháp dạy học cho phép giảng dạy các học phần ĐLTNĐC bằng cách tiến hành rèn luyện, bồi dưỡng các KNĐL cụ thể đặc trưng một cách hệ thống. Điểm mấu chốt của vấn đề là con đường thực hiện. Tùy thuộc vào kiến thức học phần, 87 trình độ sinh viên, phương tiện dạy học mà tiến hành rèn luyện bằng nhiều cách khác nhau: Cách 1: Giáo viên thuyết trình, làm mẫu hướng dẫn học sinh các thao tác, qui trình thực hiện các kỹ năng. Học sinh quan sát, nắm được các thao tác trình tự thực hiện kỹ năng. Ví dụ: Rèn luyện kỹ năng xác định thế nằm của đá bằng cách xác định đường phương, đường dốc, góc dốc, góc phương vị, đường hướng dốc của lớp đá. Giáo viên làm mẫu để xác định đường phương tuần tự như sau: - Áp sát chiều dài của địa bàn trên mặt lớp đá và để địa bàn nằm ngang. - Di chuyển địa bàn trên mặt lớp đá, khi bọt thủy ở góc địa bàn vào giữa vạch đỏ – mặt địa bàn nằm ngang - Kẻ một đường trên mặt lớp đá theo chiều dài của địa bàn. Đường vừa kẻ là đường phương của lớp đá. Sau khi xác định đường phương giáo viên tuần tự thao tác các bước tiếp theo để xác định các yếu tố còn lại nhằm xác định thế nằm của lớp đá. Cách 2: Giáo viên rèn luyện kỹ năng cho học sinh thông qua các bài thực hành. Giáo viên hướng dẫn học sinh thao tác, hoạt động; giáo viên đặt câu hỏi để học sinh nhận xét, rút ra kết luận. Đây là cách thức đạt hiệu quả cao trong rèn luyện kỹ năng. Ví dụ: Phân tích sự hình thành các dạng địa hình bờ biển do xung tích dọc tạo thành qua hệ thống sơ đồ, tranh ảnh Dưới sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh quan sát, nhận xét hướng gió thổi, hướng sóng, đặc diểm địa hình bờ biển. Sau đó, phán đoán độ lớn của góc tạo thành giữa hướng sóng và đường bờ, tìm mối liên hệ giữa độ lớn của góc với dạng địa hình sẽ được hình thành. Cách 3: Giao các bài tập, vấn đề tìm hiểu để học sinh tự mình củng cố, rèn luyện kỹ năng. Giáo viên xác định các yêu cầu cần đạt được của bài tập thông qua hệ thống câu hỏi đặt ra cho học sinh, trên cơ sở đó học sinh xem xét vấn đề để tự lực giải quyết vấn đề. Ví dụ: Dựa vào bản đồ Sinov, bảng số liệu để phân tích đặc điểm thời tiết trước và trong khi có đợt gió mùa Đông Bắc ở địa điểm X. + Phân tích hình thái các đường đẳng áp + Phân tích xu hướng diễn biến khí áp, nhiệt độ, hướng gió trước và trong khi có gió mùa Đông Bắc + So sánh các đặc trưng thời tiết so với mùa kia + Đối chiếu đặc điểm thời tiết khi có gió mùa Đông Bắc ở địa điểm X với qui luật hoạt động của gió mùa Đông Bắc rút ra nhận xét. 88 Cách 4: Học sinh tự rèn luyện kỹ năng trên cơ sở kiến thức lĩnh hội và các phương tiện học tập. Bằng cách này học sinh có thể tranh thủ rèn luyện kỹ năng ở mọi nơi, mọi lúc với mức độ tự lực cao. Như vậy có nhiều cách thức để rèn luyện KNĐL trong các học phần ĐLTNĐC, chúng có tác dụng bổ sung, hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình rèn luyện kỹ năng nên cần được tiến hành đồng bộ. Để quá trình rèn luyện KNĐL trong các học phần ĐLTNĐC có hiệu quả, trước mắt cần quan tâm đến các vấn đề như: Xác định hệ thống các loại KNĐL cụ thể phù hợp với đặc trưng của từng học phần, xác định trình độ KNĐL của sinh viên và xác định hệ thống phương pháp, hình thức tổ chức để rèn luyện KNĐL. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Như An. Hệ thống kỹ năng giảng dạy trên lớp về môn giáo dục học và qui trình rèn luyện hệ thống kỹ năng đó cho sinh viên khoa Tâm lý giáo dục. Luận án phó tiến sĩ khoa học sư phạm tâm lý. Hà Nội (1993). 2. Phạm Thanh Bình. Hệ thống kỹ năng cần thiết phải chuẩn bị cho sinh viên trường sư phạm để làm công tác giảng dạy và giáo dục ở trường phổ thông. Tập san khoa học ĐHSP Huế (1991). 3. Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc. Lý luận dạy học Địa lí. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội (2001) 4. Mai Xuân San. Rèn luyện kỹ năng địa lí. NXB Giáo dục, Hà Nội (1998). 5. Nguyễn Đức Vũ. Rèn luyện kỹ năng dạy học Địa lí cho sinh viên. Thông báo khoa học ĐHSP Huế số 2/42 (2002). 6. Nguyễn Đức Vũ, Phạm Thị Sen. Đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở Trung học phổ thông. NXB Giáo dục (2004). GEOGRAPHICAL SKILLS IN GENERAL PHYSICAL GEOGRAPHY SEMESTERS TO BE TRAINED FOR STUDENTS OF PEDAGOGY COLLEGES Tran Thi Tuyet Mai, Tran Thi Cam Tu College of Pedagogy, hue University SUMMARY The establishment of skills bases on the foundation of knowledge. Skills help us to study and to enrich our knowledge. Having a thorough knowledge of general physical geography is the precondition to accept, to receive the knowledge of specific physical geography, socio- economic geography needed in the training of pedagogic students. The methods to be used in the training skills need to be systemized so that they can go well with the characteristic of each subject. Therefore, the definitive of specific skills on the subject is an important starting point in the process of skill training.