Khái niệm dạy học tích cực

Khái niệm tích cực Đây là một khái niệm rất quan trọng trong dạy học và đã được rất nhiều tác giả đề cập: V.L.Lênin: TTC được xác định như là tổng các dấu hiệu đặc trưng cho sức mạnh bên trong với thành tích đã thành hiện thực. Theo I.F. Kharlamôp, “TTC là trạng thái hoạt động của chủ thể, nghĩa là người hành động…” V.Ôkôn quan niệm TTC là lòng mong muốn không chủ định và tạo nên những biểu hiện bên ngoài hoặc bên trong của hoạt động. Theo từ điển Tiếng Việt (Hoàng Phê - chủ biên), “Tích cực là: có ý nghĩa, có tác dụng khẳng định, tác dụng thúc đẩy sự phát triển; tỏ ra chủ động, có những hoạt động nhằm tạo ra sự biến đổi theo hướng phát triển; hăng hái, tỏ ra nhiệt tình đối với nhiệm vụ, với công việc”. Từ những quan niệm trên, chúng ta có thể hiểu rằng, TTC là sự biểu hiện nỗ lực cá nhân (bằng thái độ, tình cảm, ý chí…) trong quá trình tác động đến đối tượng nhằm thu được kết quả cao trong hoạt động nhận thức và cải tạo thực tiễn. 1.2.2. Khái niệm tích cực nhận thức - Theo I.F.Kharlamôp: TTC nhận thức là trạng thái hoạt động của HS, đặc trưng bởi khát vọng học tập, cố gắng trí tuệ và nghị lực trong quá trình nắm vững kiến thức. - I.I.Samôva: TTC nhận thức là mục đích, PT và kết quả của hoạt động học tập, là phẩm chất của HS. Nó xuất hiện trong mối quan hệ của HS với nội dung, với quá trình học tập, với sự nỗ lực để nắm được tri thức và PP trong một thời gian ngắn nhất với việc huy động ý chí để đạt được kết quả học tập. TTC nhận thức được biểu hiện bằng sự sẵn sàng về mặt tâm lí cũng như việc xác định rõ mục đích dạy học, tình huống và những hành động để đạt được mục đích đó. - Theo Nguyễn Ngọc Bảo, TTC nhận thức là thái độ cải tạo của chủ thể đối với khách thể thông qua sự huy động ở mức độ cao của các chức năng tâm lí nhằm giải quyết vấn đề học tập - nhận thức. Nó vừa là mục đích học tập, vừa là PT, là điều kiện để đạt được mục đích, vừa là kết quả của hoạt động. Nó là phẩm chất hoạt động của cá nhân. - Giáo sư Trần Bá Hoành lại cho rằng, TTC học tập thực chất là TTC nhận thức. Biểu hiện của nó là cố gắng cao trong học tập, khát khao hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Từ những quan niệm trên ta có thể hiểu một cách khái quát: TTC nhận thức là một khái niệm biểu thị sự nỗ lực, chủ động của chủ thể trong quá trình học tập và nghiên cứu, là sự biểu hiện mức độ huy động cao của các chức năng tâm lí nhằm giải quyết nhiệm vụ nhận thức, góp phần làm cho nhân cách của chủ thể phát triển [15, [33], [44]. Trong quá trình dạy học, TTC nhận thức được biểu hiện ở những dấu hiệu: hăng hái trả lời các câu hỏi của GV, bổ sung các câu trả lời của bạn, thích phát biểu ý kiến của mình trước vấn đề nêu ra; hay nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề chưa rõ; chủ động vận dụng kiến thức, kỹ năng đã được học để nhận thức vấn đề mới; tập trung chú ý vào vấn đề đang học; kiên trì hoàn thành các bài tập, không nản lòng trước những tình huống khó khăn. 1.2.3. Hoạt động của GV và HS trong dạy học tích cực Trong quá trình dạy học tích cực, nhiệm vụ chủ yếu của GV là thiết kế và thực hiện cho việc học tích cực của HS trong bối cảnh cụ thể (nhu cầu giáo dục, điều kiện làm việc của GV và HS). Nhiệm vụ truyền thống của người GV trước đây là chuyển giao thông tin (thuyết giảng), nay được điều chỉnh và mở rộng thành một nhiệm vụ tạo ra các điều kiện học tập và hỗ trợ quá trình học tập cho HS. GV là người đóng vai trò tổ chức, hướng dẫn cho HS học, tổ chức cho các em tìm ra kiến thức. Hành động giáo dục cũng như hệ thống dạy học không xoay quanh trọng tâm của GV nữa mà xoay quanh trọng tâm và nhu cầu của người học. HS được thách thức tham gia một cách tích cực trong xây dựng sự hiểu biết và quan niệm của học (tự suy nghĩ và tìm hiểu bên cạnh việc chăm chú nghe giảng, làm bài tập và ghi nhớ thông tin). Quan hệ thầy – trò cũ diễn ra chủ yếu theo chiều dọc, từ quyền lực và năng lực của thầy đến quan hệ phục tùng của trò. Thì nay, quan hệ giữa thầy và trò vẫn tồn tại nhưng được dựa trên cơ sở thông cảm, tin cậy, tôn trọng, hợp tác lẫn nhau và quan hệ thầy trò không thường xuyên bằng quan hệ trò – trò. Đây là quan hệ trở thành yếu tố chủ yếu chi phối tính năng động của lớp học. Hoạt động học của HS là hoạt động được thực hiện dưới sự hướng dẫn của GV. Muốn tiếp thu kiến thức, kỹ năng, HS phải dựa vào nội dung kiến thức được thể hiện ở SGK và các tài kiệu tham khảo khác. Qua đó, người học chiếm lĩnh tri thức và biến thành năng lực thể chất, tinh thần của cá nhân, hình thành và phát triển nhân cách. Thực chất của PP này là cách dạy HS hướng tới việc học tập tích cực, tự giác, chủ động. sáng tạo, chống lại thói quen học tập thụ động của HS trước đây. Người học được xem là chủ thể của quá trình nhận thức và hoạt động học được cuốn hút vào những hoạt động do GV tổ chức, chỉ đạo. Qua đó, tự lực khám phá những cái mình chưa biết, chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã sắp đặt sẵn. Được đặt vào những tình huống trong đời sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình. Từ đó, vừa nắm được kiến thức, kỹ năng mới, vừa nắm được PP “làm ra” kỹ năng đó. Hoạt động của GV và hoạt động của HS là hai hoạt động cơ bản trong quá trình dạy học, thiếu một trong hai nhân tố này sẽ không tồn tại quá trình dạy học. Như vậy, dạy học theo hướng tích cực là quá trình, trong đó GV là người hướng dẫn, tổ chức cho HS khám phá, tự thể hiện và điều chỉnh trong quá trình lĩnh hội kiến thức. Bài học mà GV thiết kế có nét nổi bật là các hoạt động của HS chiếm tỉ trọng lớn hơn so với hoạt động của GV. Dạy là hoạt động có mục đích của GV, được quy định bởi nhiệm vụ giảng dạy bộ môn. Hoạt động dạy chỉ đạo hoạt động học, học là hoạt động nhiều mặt của HS: một mặt được chỉ đạo hướng dẫn của GV, mặt khác phải tự tìm kiếm, tự chỉ đạo hoạt động học của mình, đồng thời cần sử dụng vốn kinh nghiệm của bản thân để tiếp thu kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo. Hai hoạt động, dạy và học là không thể tách rời. Cho nên, người GV cần phải thường xuyên bảo đảm các mối liên hệ này để hướng dẫn HS thực hiện bài học trong mỗi tiết học Địa lí nhằm để kịp thời điều chỉnh cho phù hợp với nhau. 1.2.4. So sánh dạy học tích cực với dạy học thụ động Bảng 1.1. So sánh cách dạy học thụ động với dạy học tích cực: Yếu tố Dạy học thụ động Dạy học tích cực 1. Quan niệm Học là quá trình tiếp thu và lĩnh hội, qua đó hình thành kiến thức, kỹ năng, tư tưởng, tình cảm. Học là quá trình kiến tạo; HS tìm tòi, khám phá, phát hiện, luyện tập, khai thác và xử lí thông tin…, tự hình thành hiểu biết, năng lực và phẩm chất. 2. Bản chất Là kiểu dạy học đề cao vai trò chủ thể của GV. GV dạy những nội dung thầy có, thầy muốn. Trong quá trình nhận thức xảy ra diễn biến dạy học theo một chiều, chủ yếu là từ thầy đến trò. Là kiểu dạy học đề cao vai trò chủ thể HS. GV thiết kế, tổ chức, hướng dẫn, còn HS tích cực làm việc với các nguồn kiến thức để nhận thức. Quá trình nhận thức xảy ra sự giao tiếp nhiều chiều: trò- thầy, trò- trò, trò- tập thể lớp học. 3. Mục tiêu Chú trọng cung cấp tri thức, kỹ năng, kỹ xảo. Học để đối phó với thi cử. Sau khi thi xong những điều đã học thường bị bỏ quên hoặc ít dùng đến. Chú trọng hình thành các năng lực: sáng tạo, hợp tác…, dạy PP và dạy cách học. Học để đáp ứng những yêu cầu của cuộc sống hiện tại và tương lai. Những điều đã học cần thiết, bổ ích cho bản thân HS và cho sự phát triển xã hội. 4. Nội dung Nặng về kiến thức lí thuyết, nhẹ về kỹ năng và khả năng vận dụng Tinh giản, vững chắc, thiết thực. Coi trọng cả kiến thức, kỹ năng và giá trị. 5. Hình thức tổ chức Theo lớp, đồng loạt. Ngoài ra thỉnh thoảng có ngoại khoá, thực hành tìm hiểu địa phương. Đa dạng: trên lớp: cá nhân, nhóm, lớp; ngoài lớp: học ngoài trời, tham quan, khảo sát địa phương; ngoại khoá: tổ Địa lí, câu lạc bộ Địa lí, đố vui, trò chơi học tập… 6. Phương pháp dạy học Truyền thống, theo kiểu giải thích, minh hoạ: - GV: truyền thụ một chiều kiến thức đã chuẩn bị sẵn. - HS: thông hiểu, ghi nhớ (nặng về ghi nhớ máy móc), tái hiện. - Các PP truyền thống được sử dụng linh hoạt theo hướng tích cực hoá hoạt động học tập của HS (thuyết trình có sự tham gia tích cực của HS, đàm thoại gợi mở…). - Áp dụng một số PPDH mới, thích hợp: giải quyết vấn đề, thảo luận, điều tra, đóng vai, động não… 7. PTDH Có cả PT truyền thống, cả hiện đại; sử dụng chủ yếu theo kiểu minh hoạ Có cả PT truyền thống lẫn hiện đại; sử dụng chủ yếu theo hướng nguồn tri thức. 8. Cơ sở vật chất Bảng đen, phấn trắng. - Bảng đen, phấn trắng, bàn ghế thuận tiện cho việc di chuyển học theo nhóm, máy photocoppy, vi tính và các điều kiện khác phục vụ dạy học. - Phòng bộ môn Địa lí, vườn Địa lí. 9. Kiểm tra, đánh giá. - Hình thức đơn điệu: tự luận là chính. - Nội dung: chủ yếu kiến thức, nặng về tái hiện. - GV độc quyền đánh giá. - Hình thức đa dạng: tự luận, trắc nghiệm khách quan, bài tập… - Nội dung: cả kiến thức và kỹ năng, chú trọng suy luận. - GV kết hợp với HS đánh giá, tạo điều kiện cho HS tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau. 10. Kết quả - HS: - GV: - Cán bộ quản lí giáo dục: - Chỉ tiếp nhận khối lượng kiến thức thầy cho. HS học thuộc bài nhưng ít quan tâm vận dụng kiến thức vào tình huống mới. HS nắm được bài qua học thuộc bài và trả lời đúng nội dung bài thầy đã cho, tư duy của các em ít được phát triển. - Tạm bằng lòng với chuyên môn, nghiệp vụ có sẵn. - An tâm với hoạt động dạy học “bình thường” của nhà trường. - Tiếp thu khối lượng kiến thức theo mức độ hiểu biết của mình. HS nảy sinh ra nhiều vấn đề sáng tạo trong quá trình nhận thức, tạo được hành vi mong muốn vận dụng hiểu biết của mình vào tình huống mới. HS nắm chắc kiến thức bài học bằng sự thông hiểu của mình. Tư duy của các em được phát triển. - Luôn phải nâng cao năng lực chuyên môn, nghiệp vụ, tiếp cận với PPDH tiên tiến và PTDH hiện đại. - Trăn trở, chia sẻ với suy nghĩ, việc làm của GV. - Quan tâm, ủng hộ, khuyến khích, tạo điều kiện và nhân rộng điển hình tốt về đổi mới PPDH.