Giáo án Sinh học 9 - Di truyền liên kết với giới tính - Trương Thế Thảo

DI TRUYỀN LIÊN KẾT VỚI GIỚI TÍNH I. LÝ THUYẾT:  1. Nhiễm sắc thể giới tính và cơ chế xác định giới tính - Trên NST giới tính ngoài các gen qui định giới tính còn có các gen qui định tính trạng thường. - XX ở giống cái, XY ở giống đực: người, động vật có vú, ruồi giấm, cây gai, cây me chua... - XX ở giống đực, XY ở giống cái: chim, ếch nhái, bò sát, bướm, dâu tây... - XX ở giống cái, XO ở giống đực như ở châu chấu, bọ xít, rệp.  2. Di truyền liên kết với giới tính a. Gen trên NST X - Kết quả của phép lai thuận nghịch khác nhau, tỉ lệ phân li kiểu hình khác nhau ở 2 giới. - Có hiện tượng di truyền chéo (cha truyền cho con gái, mẹ truyền cho con trai).   - Một gen có 2 alen A, a nằm trên NST X có thể tạo ra 5 kiểu gen khác nhau như sau: XAXA, XAXa, XaXa, XAY, XaY Sơ đồ lai giải thích sự di truyền màu mắt ruồi giấm Lai thuận Ptc: XWXW ♀ mắt đỏ x XwY ♂ mắt trắng Gp: XW Xw,Y 1XW Xw: 1XWY 100% mắt đỏ F1 x F1: XW Xw x XWY GF1 XW , Xw XW , Y 1XWXW: 1XWXw: 1XWY: 1XwY 3 mắt đỏ: 1mắt trắng (mắt trắng toàn là ruồi đực) Lai nghịch Ptc: XwXw ♀ mắt trắng x XWY ♂ mắt đỏ Gp: Xw XW,Y 1XW Xw: 1XwY ½ mắt đỏ: ½ mắt trắng F1 x F1: XW Xw x XwY GF1 XW , Xw Xw , Y 1XWXw: 1XwXw: 1XWY: 1XwY ¼ ♀mắt đỏ: ¼ ♀mắt trắng: ¼ ♂mắt đỏ: ¼ ♂mắt trắng * Phép lai thuận nghịch: là 2 phép lai trong đó có sự hoán đổi kiểu hình của cặp bố mẹ giữa lai thuận và lai nghịch. Mục đích để đánh giá sự ảnh ưởng của giới tính đến sự hình thành 1 tính trạng nào đó Ví dụ: lai thuận là bố mắt đỏ x mẹ mắt trắng; lai nghịch là bố mắt trắng x mẹ mắt đỏ b. Gen trên NST Y - Tính trạng do gen nằm trên NST Y chỉ biểu hiện ở 1 giới. - Di truyền thẳng (cha truyền cho con trai). Sơ đồ lai giải thích sự di truyền tật dính ngón tay 2 và 3 ở người Sơ đồ lai Ptc: XX Nữ bình thường x XYa Nam dính ngón Gp: X X,Ya 1XX: 1XYa Tất cả con gái bình thường: tất cả con trai dính ngón ♂F1 x #: XYa x XX GF1 X , Ya  X 1X X: 1XYa F2 Tất cả con gái bình thường: tất cả con trai dính ngón c. Ý nghĩa của di truyền liên kết với giới tính Trong thực tiễn, người ta dựa vào những tính trạng liên kết với giới tính để sớm phân biệt đực cái trong chăn nuôi Ví dụ: Người ta có thể phân biệt được trứng tằm nào sẽ nở ra tằm đực, trứng tằm nào nở ra tằm cái bằng cách dựa vào màu sắc trứng. Việc nhận biết sớm giúp mang lại hiệu quả kinh tế cao vì nuôi tằm đực có năng suất tơ cao hơn II. BÀI TẬP: A. Nhận dạng quy luật di truyền liên kết với giới tính: - Sự phân li KH không đồng đều ở cả 2 giới. - Kết quả phép lai thuận – nghịch khác nhau. - KH chỉ biểu hiện ở 1 giới (giới dị giao) => gen nằm trên NST Y: di truyền thẳng - KH biểu hiện ở cả 2 giới => di truyền chéo => gen nằm trên NST X B. Cách viết giao tử và kiểu gen: - Gen nằm trên NST X, có 5 KG: XAXA; XAXa; XaXa; XAY; XaY - Gen nằm trên NST Y, có 3 KG: XX; XYB; XYb C. Các bước giải: - Xác định tính trạng trội, lặn. - Chứng minh hiện tượng di truyền liên kết với giới tính. - Xác định gen nằm trên X hay trên Y. - Qui ước gen và viết sơ đồ lai. D. Bài tập minh họa: Bài 1: Ở mèo, gen D quy định lông đen, d quy định lông hung, Dd cho màu lông tam thể. Các gen này liên kết với nhiễm sắc thể giới tính X. a. Cho biết kết quả lai và viết sơ đồ lai của các trường hợp: + Mèo cái tam thể x mèo đực hung + Mèo cái tam thể x mèo đực đen + Mèo cái hung x mèo đực đen + Mèo cái đen x mèo đực hung b. Tại sao đa số trường hợp mèo tam thể là mèo cái, còn mèo đực tam thể rất hiếm? c. Xác định màu sắc lông mèo bố, mẹ khi sinh ra các mèo con có: ¼ mèo đực hung; ¼ mèo đực đen; ¼ mèo cái hung và ¼ mèo cái tam thể. (Đ/Á c: Mèo đực hung XdY x Mèo cái tam thể XDXd) Bài 2: Tiến hành lai gà trống vằn với gà mái nâu. F1 thu được toàn gà con vằn. Ngược lại, khi lai gà trống nâu với gà mái vằn, gà con sinh ra có con vằn, có con nâu, nhưng toàn bộ gà nâu đều là gà mái. a. Xác định trội lặn. b. Đặc điểm di truyền màu lông gà? c. Kết quả lai ở F1 sẽ như thế nào trong 2 phép lai trên? Biết màu lông do 1 gen quy định. Bài 3: Ở ruồi giấm, gen N nằm trên nhiễm sắc thể giới tính X gây chết đối với con đực, và gây chết với con cái khi nó ở trạng thái đồng hợp tử trội. Những ruồi cái dị hợp tử về gen này thì đầu cánh có những mấu nhỏ (dạng đột biến). Những con ruồi cái đồng hợp tử lặn về gen này và những con ruồi đực XnY thì bình thường (dạng hoang dại). a. Cho giao phối ruồi đực hoang dại với ruồi cái đột biến. Tính tỷ lệ kiểu gen giữa những con ruồi còn sống sót ở F1 và F2. b. Tỷ lệ giữa ruồi đực với ruồi cái ở F1 và F2 là bao nhiêu? c. Tỷ lệ giữa dạng hoang dại và dạng đột biến ở F1, F2 là bao nhiêu? Bài 4: Ở người, gen lặn m gây bệnh mù màu và gen lặn d gây bệnh teo cơ. Cả 2 bệnh này đều di truyền liên kết giới tính. Một phụ nữ không có biểu hiện cả 2 bệnh này lấy một người chồng cũng không có biểu hiện cả 2 bệnh trên. Họ sinh được một số con trai và con gái. Trong số đó có con trai và con gái không biểu hiện bệnh, có con trai biểu hiện bệnh teo cơ, có con trai biểu hiện bệnh mù màu và có con trai bị cả 2 bệnh. a. Xác định kiểu gen của bố mẹ. b. Giải thích? Bài 5: Gọi m là gen quy định bệnh mù màu, d là gen quy định bệnh teo cơ. Các gen này cùng nằm trên nhiễm sắc thể giới tính X, ở đoạn không tương đồng. một cặp vợ chồng có kiểu hình bình thường sinh ra một con trai bị mù màu nhưng không bị teo cơ. Cho biết không có đột biến phát sinh. a. Hãy viết các kiểu gen có thể có của đứa trẻ và của bố mẹ về các gen nêu trên. b. Xác định kiểu gen và kiểu hình ở thể hệ con tương ứng với mỗi sơ đồ lai giữa từng kiểu gen của bố mẹ. Bài 6: Ở người, gen A máu đông bình thường; gen a gây bệnh máu khó đông, cả 2 gen đều nằm trên NST giới tính X. Bố, mẹ bình thường sinh ra 1 người con trai bị bệnh. Tính xác suất người con trai thứ 2 bị bệnh. (25% = ¼ ) Bài 7: Phép lai giữa một chim hoàng yến ♂ màu vàng với một chim ♀ màu xanh sinh ra tất cả chim ♂ có màu xanh và tất cả chim ♀ có màu vàng. Hãy giải thích các kết quả này? Gợi ý giải Màu sắc lông là tính trạng liên kết với giới tính và giới ♂ là giới đồng giao tử. Chúng ta thấy có sự khác biệt về kiểu hình giữa giới ♂ và giới ♀ cho thấy có sự liên kết với giới tính. Vì tất cả các cá thể của mỗi giới giống nhau về kiểu hình nên bố mẹ không thể là dị hợp tử. Ta lập phép lai theo cách thông thường (A: xanh; a: vàng): XAXA x XaY (xanh) ↓ (vàng) XAXa , XAY (tất cả xanh) Trong trường hợp này thì cả chim trống và chim mái đều có màu xanh, vì chim ♀ con là XAXa và chim ♂ con là XAY. Kết quả này không phù hợp với kết quả thực tiễn. Do vậy có thể có sai lầm khi chúng ta đã cho rằng giới ♀ là giới đồng giao tử. Vì giới ♂ là giới đồng giao tử nên phép lai bây giờ sẽ là: ZAW x ZaZa (♀ xanh) (♂ vàng) ↓ ZaW ZAZa (♀ vàng) (♂ xanh) Bài 8: Gà: ♂ lông vằn x ♀ lông đenà F1 100% Lông vằn. F1 tạp giaoàF2: 50 vằn:16 đen. Biện luận và viết sơ đồ lai từ P đến F2. Tỷ lệ phân tính ở F3 đối với mỗi công thức lai: Gợi ý giải a/ + Bước 1: Tìm trội lặn và quy ước gen ta có F2 vằn:đen=50:16=3 vằn:1 đen (KQ ĐL phân ly) A-Vằn, a-đen. + Bước 2: Nhận dạng quy luật DT chi phối và Từ TLPL KH F+gen trên NST-GTà KG P Thấy F2 chỉ có gà mái lông đenà TT màu sắc lông LK với GT Ptc: ♂Lông vằn XAXA , ♀XaY + Bước 3: Viết SĐL ♂XAXA x ♀ XaY (Lông vằn) ↓ (lông đen) F1: XAXa , XAY(tất cả lông vằn) ♂XAXa lông vằn x ♀XAY lông vằn F2: KG: 1 XAXA : 1 XAXa : 1 XAY : 1 XaY KH: 2 trống vằn: 1 mái vằn:1 mái đen b/ Các công thức lai: ♂XAXA x ♀ XAY ♂XAXA x ♀ XaY ♂XAXa x ♀ XAY ♂XAXa x ♀ XaY Bài 9: ở 1 giống gà, các gen XĐ lông trắng và lông sọc vằn nằm trên NST X. Tính trạng sọc vằn là trội so với tính trạng lông trắng. Tại 1 trại gà khi lai gà mái trắng với gà trống sọc vằn thu đc đời con bộ lông sọc vằn ở cả gà mái và gà trống. Sau đó, người ta lai những cá thể thu được từ phép lai trên với nhau và thu được 594 gà trống sọc vằn 607 gà mái trắng và sọc vằn. Xác định KG bố mẹ và con cái thế hệ thứ 1 và 2. Gợi ý giải Quy ước A sọc vằn a lông trắng. gà trống có KG XX gà mái có KG XY. Gà trống sọc vằn có KG XAXA hoặc XAXa Gà mái lông trắng có KG XaY F1 thu đc toàn bộ gà có lông sọc vằn → Ptc P : XAXA x XaY XA Xa,Y F1: XAXa XAY F1 x F1 : XAXa x XAY GF1: XA,Xa XA,Y F2: XAXA XAXa XaY XAY Bài 10: (CĐ 2010) Ở ruồi giấm, tính trạng màu mắt do một gen gồm 2 alen quy định. Cho (P) ruồi giấm đực mắt trắng x ruồi giấm cái mắt đỏ, thu được F1 100% R.giấm mắt đỏ. Cho F1 giao phối tự do với nhauà F2 TLKH: 3 đỏ:1 trắng, trong đó mắt trắng là con đực. Cho mắt đỏ dị hợp F2 x đực ĐỏàF3. Biết không có đột biến, theo lý thuyết trong tổng số ruồi F3 ruồi đực mắt đỏ chiếm tỷ lệ bao nhiêu. A.50% B.75% C.25% D.100% Gợi ý: F2: 3:1 (mắt trắng chỉ biểu hiện ở đực) à gen quy định màu mắt trên NST –GT. Mắt đỏ-D, mắt trắng-d à P: (Đỏ) XDXD x XdY (Trắng) F1: (Đỏ) XDXd XDY (Trắng) F2: XDXD XDXd XDY XdY Đỏ Đỏ Đỏ Trắng F2: XDXd x XDY (Trắng) F3: XDXD XDXd XDY XdY Ở F3 ruồi đực mắt đỏ chiếm 25% (Đ/A C) Bài 11: Ở gà, gen B trên NST giới tính qui định tính trạng đốm trắng trên nền lông đen. Viết sơ đồ lai cho đến F2 khi cho giao phối gà trống đốm đồng hợp tử với gà mái đen? Viết sơ đồ lai cho đến F2 khi cho giao phối gà trống đen với gà mái đốm? Trong hai phép lai trên, phép lai nào cho phép phân biệt được gà mái với gà trống ở F1 khi chúng vừa mới nở? Đáp án: a) (♂) XBXB x XbY (♀) ; b) ♀(XBY x XbXb) c) phép lai 2 Bài 12: Cho gà trống lông trắng lai với gà mái lông đen, ở F1 thu được toàn gà lông đen. Khi đem lai phân tích ở các gà F1 lông đen, thì ở F2 thu được 29 gà lông trắng và 10 gà lông đen. Xác định qui luật di truyền trên và cho biết KG của P, F1; Fb? *** Ghi chú: Tài liệu này là của thầy Trương Thế Thảo biên soạn và tổng hợp từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau. Quý thầy cô giáo và các em học sinh có thể sử dụng, sao chép, in ấn phục vụ cho việc giảng dạy và học tập như một tài liệu tham khảo nhưng phải chú thích rõ ràng về tác giả và nguồn gốc để tôn trọng quyền tác giả. Trân trọng cảm ơn!!!