Đề tài Xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức để hình thành mối liên hệ nhân quả trong dạy học địa lí lớp 10 - THPT

XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP NHẬN THỨC ĐỂ HÌNH THÀNH MỐI LIÊN HỆ NHÂN QUẢ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 10 - THPT Sinh viên thực hiện: Lưu Thị Thìn - K57B Hoàng Thị Mai Trâm - K57B Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Thu Hằng ĐẶT VẤN ĐỀ Phương pháp dạy học bằng bài tập nhận thức (BTNT) nằm trong hệ thống phương pháp dạy học tích cực. Đây là phương pháp có nhiều ưu điểm, áp dụng vào hầu hết các khối lớp, các khâu của quá trình dạy học Địa lí nhằm nâng cao chất lượng của việc dạy và học. Trong chương trình Địa lí lớp 10 Trung học phổ thông (THPT) có một khối lượng kiến thức đáng kể về các MLHNQ, đây là một phần kiến thức rất quan trọng giúp HS hoàn thiện và nâng cao các kiến thức HS đã học ở Trung học cơ sở (THCS) và tạo ra cơ sở để HS tiếp thu tốt Địa lí thế giới (lớp 11) và Địa lí Việt Nam (lớp 12). NỘI DUNG 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng BTNT để dạy MLHNQ 1.1. Tầm quan trọng của việc sử dụng BTNT để hình thành MLHNQ Sử dụng BTNT trong giảng dạy sẽ giúp HS nắm được kiến thức cơ bản, vạch ra được bản chất, thấy được mối liên hệ thuộc tính của sự vật hiện tượng Địa lí tự nhiên, Địa lí kinh tế xã hội. Sử dụng BTNT để hình thành MLHNQ nói riêng và trong quá trình dạy học Địa lí nói chung còn có tác dụng hình thành và phát triển năng lực tư duy của HS. BTNT còn làm cho bài giảng sinh động, sôi nổi, HS hăng hái xây dựng bài, ham muốn làm việc, giải quyết các vấn đề dưới hình thức làm việc theo nhóm, cá nhân, cả lớp. Đối với những kiểu BTNT được sử dụng để hình thành MLHNQ đòi hỏi HS phải động não nhiều hơn, phải xác định được đâu là nhân đâu là quả, phải có quan điểm hệ thống tốt, biết khái quát hoá, biết chọn lọc kiến thức. Như vậy sử dụng BTNT để hình thành MLHNQ là một phương pháp dạy học đem lại hiệu quả cao, nhanh chóng giúp cho HS thấy được các MLHNQ trong bài học. Ngoài ra còn giúp HS hình thành kĩ năng, kĩ xảo, nâng cao năng lực thực hành. 1.2. Khái niệm và phân loại BTNT BTNT là một thành tố cơ bản trong công tác độc lập của HS, được thực hiện trong quá trình dạy học, được coi là hạt nhân của hệ thống đó. BTNT là đối tượng nhận thức của HS. Bất kì BTNT nào cũng chứa đựng bên trong nó một tình huống xung đột, một mâu thuẫn giữa cái đưa ra và cái cần tìm mà việc nhận thức nó là nguồn gốc của tư duy. BTNT là phương tiện quan trọng giúp HS nắm bắt, tiếp cận tri thức một cách nhanh chóng, chủ động lôgic và có hiệu quả. Dựa vào cấu trúc BTNT người ta phân loại ra các kiểu BTNT như sau: Kiểu BTNT Cái cho Cái tìm Chấp hành ĐK và Alg YC Tái Lập YC và Alg ĐK Biến đổi ĐK và YC Alg Xây dựng YC ĐK và Alg Về mặt hình thức BTNT có các dạng sau. - BTNT dạng truyền thống. Đây là dạng bài tập khá quen thuộc được sử dụng trong nhiều giờ học Địa lí để tiếp thu kiến thức mới hoặc khái quát hoá kiến thức. Bài tập đưa ra có thể là một số câu hỏi riêng lẻ với điều kiện đi kèm (biểu đồ, sơ đồ, số liệu thống kê, bản đồ, lược đồ…) Yêu cầu: câu hỏi rõ ràng, dễ hiểu, chứa đựng vấn đề đòi hỏi HS phải động não suy nghĩ, trả lời câu hỏi một cách lôgic. - Bài tập dạng test. Bài tập dạng test là bài tập dưới hình thức trắc nghiệm. Những năm gần đây bài tập dạng này hay được sử dụng trong kiểm tra, đánh giá khả năng nắm kiến thức của HS và cũng sử dụng để nắm kiến thức mới, khái quát hoá kiến thức. Bài tập dạng test không tốn nhiều thời gian, quá trình giải BTNT và đánh giá kết quả bài làm rất nhanh. Tuy nhiên GV tốn nhiều thời gian soạn thảo, phải lựa chọn câu hỏi có khả năng phát huy tính cực độc lập của HS. 1.3. Dạy học MLHNQ bằng BTNT Mối quan hệ nhân - quả là những mối liên hệ biểu hiện tương quan phụ thuộc một chiều giữa các sự vật, hiện tượng và quá trình Địa lí. Trong MLHNQ có hai thành phần: một bên là nhân và một bên là quả. Chỉ có nhân mới sinh ra quả, trái lại quả không thể sinh ra nhân. Phương pháp dạy học MLHNQ bằng BTNT là phương pháp dạy học mới nằm trong hệ thống phương pháp dạy học tích cực, phương pháp lấy HS làm trung tâm. Sự thống nhất hoạt động chỉ đạo của thầy và hoạt động nhận thức tích cực, chủ động, độc lập của trò là cơ sở để tối ưu hoá quá trình dạy học theo phương pháp dạy học mới này, góp phần làm thay đổi quan điểm về phương pháp dạy học ở trên lớp. Đó là dạy học theo quan điểm kiến tạo và hoạt động hoá. 2. Xây dựng và sử dụng BTNT để dạy MLHNQ chương trình Địa lí 10 - THPT 2.1. Xác lập hệ thống BTNT để dạy học mối LHNQ của Địa lí 10 - CTcơ bản Trên cơ sở hệ thống kiến thức của chương trình về MLHNQ, chúng tôi tiến hành xây dựng các dạng BTNT ví dụ như sau: Bài 7: Cấu trúc của Trái đất. Thạch quyển. Thuyết kiến tạo mảng III. Thuyết kiến tạo mảng Dựa vào kiến thức trong phần III. Thuyết kiến tạo mảng em hãy hoàn thành sơ đồ sau để thấy được kết quả của sự chuyển dịch các mảng kiến tạo. .................................... .................................... Sự chuyển dịch các mảng kiến tạo Kết quả .................................... .................................... .................................... 3. Quá trình bồi tụ Đánh dấu X vào ý em cho là đúng Những dạng địa hình do quá trình bồi tụ tạo thành là: a. Đồng bằng b. thung lũng, sông suối c. thảo nguyên d. tam giác châu e. địa hình lũ tích 2.2. Tổ chức dạy học bằng BTNT Cấu trúc SGK có mức độ tổng quát cao. Nếu sử dụng ngay cấu trúc đó và đưa ra BTNT thì HS sẽ khó hiểu ý đồ giảng bài của thầy cô, các em sẽ không có hứng thú làm việc. Vì vậy GV biến đổi và cụ thể hoá hơn kiến thức SGK và đưa ra các mục sát với BTNT để các em HS thấy rõ mục đích, yêu cầu công việc mà mình phải giải quyết, các em sẽ định hướng được cách giải BTNT tốt hơn. Trong giờ học sử dụng BTNT chúng tôi giảm tối đa thời gian ổn định lớp và thay vì thời gian kiểm tra bài cũ GV sử dụng thời gian này đặt vấn đề vào bài để tăng thời gian bài học mới giúp các em HS có thêm thời gian giải BTNT. Chúng tôi phân bố thời gian tiết học như sau: Phần 1: Ổn định lớp và đặt vấn đề ( 3 phút) Phần 2: Tổ chức cho HS giải BTNT ( 40 phút) Phần 3: Nhận xét và đánh giá ( 2 phút) Trong giờ học có sử dụng BTNT chúng tôi thường tổ chức cho HS làm việc theo nhóm, hoặc làm việc cá nhân. Việc tổ chức cho cả lớp cùng giải BTNT đòi hỏi thời gian rất nhiều, vì vậy nên hạn chế sử dụng hình thức toàn lớp. 3. Thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm là khâu quan trọng nhằm kiểm tra, đánh giá các kết quả nghiên cứu lí thuyết, khẳng định tính khả thi và hiệu quả xây dựng và sử dụng BTNT để dạy MLHNQ trong Địa lí lớp 10. 3.1. Nội dung thực nghiệm Để công tác thực nghiệm được thuận lợi chúng tôi đã chọn 2 trường mà chúng tôi đi thực tập để tiến hành thực nghiệm. Đó là 2 trường sau đây: + Trường THPT Thái Thuận - Bắc Giang. + Trường THPT Trực Ninh A - Nam Định. 3.2. Kết quả thực nghiệm Kết quả Bài thực nghiệm số 1 Bài thực nghiệm số 2 Lớp TN (%) Lớp ĐC (%) Lớp TN (%) Lớp ĐC (%) Giỏi (9-10đ) 45 21.7 5.3 4.5 Khá (7-8 đ) 50 69.6 57.9 13.6 TB (5-6 đ) 5 8.7 36.8 68.2 Yếu (0-4 đ) 0 0 0 13.7 KẾT LUẬN Việc cải cách giáo dục, đặc biệt là đổi mới phương pháp giảng dạy luôn được rất nhiều người quan tâm. Trong đó, việc tìm hiểu sâu sắc các MLHNQ có ý nghĩa to lớn trong sự phát triển tư duy của HS, đáp ứng được những yêu cầu bức thiết của nền giáo dục hiện đại. Với tầm quan trọng như vậy, muốn giảng dạy tốt các MLHNQ này, HS và GV cần: xác định chính xác các MLHNQ, vị trí và mức độ hình thành chúng trong bài học. Phải có sự liên hệ ngược với các kiến thức cũ để xây dựng các mối liên hệ sâu sắc và đúng bản chất. Đặc biệt đối với GV, phải lựa chọn các phương pháp dạy học phù hợp, đa dạng và linh hoạt theo nội dung từng bài cụ thể: phương pháp sử dụng BTNT là phương pháp có hiệu quả cao. Phương pháp này sẽ huy động được nhiều giác quan của HS, do đó hoạt động học tập sẽ sôi nổi và tích cực hơn, hiệu quả bài học sẽ được nâng cao, kiến thức được hiểu và ghi nhớ vững chắc hơn, khả năng vận dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn cao. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Nguyễn Dược - Nguyễn Trọng Phúc, 2006. Lý luận dạy học Địa lí, NXB ĐHSP. [2]. Nguyễn Dược - Mai Xuân San, 1983. Phương pháp giảng dạy Địa lí, NXB Giáo dục. [3]. Đặng Văn Đức, Nguyễn Thu Hằng, 2004. Phương pháp dạy học Địa lí theo hướng tích cực, NXB ĐHSP.