Đề tài Thiết kế và sử dụng bài tập nhận thức như một công cụ để đổi mới dạy học địa lí 11 - THPT

kiểm tra thi cử theo hướng coi học sinh là chủ thể trung tâm của quá trình dạy học, tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh. Các giáo viên trực tiếp tham gia công tác giảng dạy ở trường trung học cũng rất ủng hộ phong trào đổi mới phương pháp dạy học địa lý. Tuy nhiên công tác triển khai đổi mới phương pháp dạy học địa lý tại trường THPT còn nhiều hạn chế. Học sinh lớp 11, THPT ở độ tuổi 17, năng lực tư duy phát triển tương đối cao, khả năng nhận xét, so sánh và liên hệ những thông tin nhận được để hình thành thái độ và định hướng hành động tương đối rõ nét. Giáo viên trong nhiều trường THPT đã nhận thức rõ ý nghĩa của việc đổi mới phương pháp dạy học. Họ rất nhiệt tình, tâm huyết với nghề, luôn cố gắng tìm tòi, sáng tạo trong công việc nhằm mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học. Đây là yếu tố thuận lợi cho việc xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học địa lý. Tuy nhiên ở một số địa phương, số lượng giáo viên có trình độ còn chưa đầy đủ. Đây là một trong những khó khăn của việc sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học địa lý. Điều kiện và phương tiện dạy học trong trường phổ thông hiện nay đã có nhiều tiến bộ, được đầu tư hơn trước. Tuy nhiên, vấn đề cơ sở kỹ thuật phục vụ cho việc dạy học địa lý hiện nay cũng còn tồn tại nhiều hạn chế nhất định 2. Thiết kế và sử dụng bài tập nhận thức như một công cụ để đổi mới dạy học trong địa lí 11 - THPT 2.1. Các yếu tố cơ bản tác động đến việc thiết kế và sử dụng bài tập nhận thức Những mục tiêu dạy học sẽ trở thành những định hướng cơ bản đối với việc soạn thảo các bài tập nhận thức. Việc thiết kế bài học phụ thuộc vào mục tiêu từng bài học, kết hợp với các biện pháp trong quá trình tổ chức cho học sinh giải bài tập nhận thức để hình thành cho học sinh những kiến thức cơ bản cần thiết, rèn luyện kỹ năng địa lý, hình thành thái độ, hành vi đúng đắn, khơi dạy ở Kỷ yếu Hội nghị Sinh viên Nghiên cứu khoa học khoa Địa lí năm 2012 350 các em lòng say mê, sự hứng thú học tập, nghiên cứu khoa học, luôn cảm thấy có nhu cầu tự học, biến hóa quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục. Chương trình và sách giáo khoa địa lý 11 - THPT thực sự là một hệ thống thống nhất trong đó các bộ phận có quan hệ chặt chẽ với nhau. Điều này đòi hỏi phải xây dựng một hệ thống các bài tập nhận thức về địa lý sao cho đảm bảo được mối liên hệ chặt chẽ đó. Bài tập nhận thức cần được xây dựng và sử dụng một cách hợp lý, gắn liền với nội dung chương trình địa lý 11 - THPT. Người thầy phải là người tổ chức, chỉ đạo, điều khiển các hoạt động học tập tự giác, chủ động và sáng tạo của học sinh. Người thầy sẽ không còn là nguồn phát thông tin duy nhất, không phải là người hoạt động chủ yếu ở trên lớp như trước đây mà sẽ là người tổ chức và điều khiển quá trình học tập của học sinh. Khi xây dựng bài tập nhận thức cho học sinh lớp 11 - THPT chúng ta cần xác định đúng mức độ khó dễ của bài tập nhận thức. Các bài tập được xây dựng sao cho phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh hiện nay. Tuy nhiên, cần phải xây dựng và sử dụng các bài tập nhận thức có sự phân hóa và thích hợp với điều kiện dạy ở các vùng sâu, vùng xa, nơi mà điều kiện về thông tin cũng như trình độ nhận thức của học sinh còn kém hơn ở các vùng đồng bằng, thành phố. 2.2. Thiết kế bài tập nhận thức - Yêu cầu: Xuất phát từ mục tiêu bài học, xác định đặc tính của bài tập theo sơ đồ phân loại bài tập nhận thức, bám sát nội dung SGK, xây dựng những bài tập nhận thức có tính vừa sức, đa dạng hóa hình thức các bài tập nhận thức - Nguyên tắc: Nội dung các bài học trong sách giáo khoa là xuất phát điểm quan trọng nhất để thiết kế các bài tập nhận thức. Bài tập nhận thức không quá khó, nhưng không đơn giản là chỉ đòi hỏi học sinh lặp lại những kiến thức trong sách giáo khoa. Bài tập nhận thức được xây dựng không lặp lại những câu hỏi, bài tập trong sách giáo khoa, mà có tác dụng bổ sung và nâng cao. Cần thiết bổ sung thông tin vào “cái cho” và “cái tìm” cho bài tập nhận thức. - Phương pháp thiết kế bài tập nhận thức: quá trình dạy học sẽ đạt hiệu quả cao nếu như chúng ta biết dạy học phân hóa bằng các bài tập phân hóa. Bài tập nhận thức cần có mức độ khó, dễ khác nhau phù hợp với trình độ nhận thức khác nhau của học sinh trong một lớp học. Từ những bài tập nhận thức cơ bản chỉ thích hợp với những học sinh trung bình, giáo viên có thể biến hóa thành bài tập nhận thức có mức độ khó, dễ khác nhau. Việc biến hóa nội dung các bài tập nhận thức có thể được tiến hành theo những cách sau: phức tạp hóa hoặc đơn giản hóa “cái cho”, phức tạp hóa hoặc đơn giản hóa “cái tìm”, đơn giản hóa hoặc phức tạp hóa đồng thời cả “cái cho” và “cái tìm”, nghịch đảo: đổi vị trí của “cái cho” và “cái tìm” Kỷ yếu Hội nghị Sinh viên Nghiên cứu khoa học khoa Địa lí năm 2012 351 2.3. Sử dụng bài tập nhận thức trong dạy - học Địa lí 11 - THPT Mục tiêu của việc sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học địa lý là sự phối hợp thống nhất giữa hoạt động chỉ đạo, điều khiển của thầy và hoạt động tích cực, chủ động, sáng tạo của trò trong quá trình giải các bài tập nhận thức nhằm đạt được các mục đích dạy học đã định. Nói một cách đơn giản, đây là việc tổ chức dạy học địa lý theo kiểu: thầy thiết kế, trò thi công. Yêu cầu khi sử dụng bài tập nhận thức: sử dụng đúng đối tượng học sinh, phù hợp với điều kiện lớp học, tạo điều kiện cho học sinh tích cực, độc lập giải bài tập nhận thức, giáo viên cần bám sát quá trình học sinh giải bài tập nhận thức. Cấu trúc nội dung bài học trên lớp: cấu trúc sách giáo khoa có mức độ tổng quát cao. Nếu sử dụng ngay cấu trúc đó và đưa ra bài tập nhận thức thì học sinnh sẽ khó hiểu ý đồ giảng bài của thầy cô, các em sẽ không có hứng thú làm việc. Vì vậy, giáo viên biến đổi và cụ thể hóa hơn cấu trúc sách giáo khoa và đưa ra các mục sát với bài tập nhận thức để các em định hướng được cách giải bài tập nhận thức tốt hơn. Cấu trúc tổ chức tiết học trên lớp: chúng tôi phân bố thời gian tiết học như sau: Trình tự tiết học thông thường Tiết học sử dụng bài tập nhận thức Stt Nội dung Thời gian Stt Nội dung Thời gian 1 Ổn định 3 phút 1 Ổn định lớp và đặt vấn đề 5 phút 2 Kiểm tra bài cũ 5 - 10 phút 3 Bài học mới 30 - 35 phút 2 Tổ chức cho học sinh giải bài tập nhận thức 4 Củng cố bài 2 phút 5 Bài tập về nhà 1 - 2 phút 3 Nhận xét, đánh giá kết quả 40 phút * Các hình thức dạy học bằng giải bài tập nhận thức ở trên lớp - Hình thức tổ chức lớp học trong giờ học. Trong giờ học có sử dụng bài tập nhận thức chúng ta thường tổ chức cho học sinh làm việc theo nhóm, hoặc làm việc cá nhân. Việc tổ chức cho cả lớp cùng giải bài tập nhận thức đòi hỏi thời gian rất nhiều, vì vậy nên hạn chế sử dụng hình thức toàn lớp. Với bài tập nhận thức dài, có nhiều phần khó và vấn đề có thể tranh luận thì giáo viên nên tổ chức lớp theo hình thức nhóm, mỗi nhóm từ 5 - 7 học sinh. Với bài tập nhận thức dễ hơn, thời gian dành để giải bài tập nhận thức ít, cần giải quyết nhanh chóng thì giáo viên cho các em giải theo hình thức cá nhân. - Thời gian tổ chức giải bài tập nhận thức. Thông thường thời gian hợp lý nhất để sử dụng cho học sinh làm việc với bài tập nhận thức trong một giờ học chiếm từ 1/3 đến 2/3 tổng số thời gian tiết học. Tùy theo khả năng và kinh nghiệm dạy học của bản thân giáo viên, ý thức thái độ và năng lực học tập của Kỷ yếu Hội nghị Sinh viên Nghiên cứu khoa học khoa Địa lí năm 2012 352 học sinh… mà giáo viên định sử dụng bài tập nhận thức trong giờ học vào lúc nào với số lượng là bao nhiêu cho hợp lý. * Các phương pháp hỗ trợ cho việc giải bài tập nhận thức. Giờ học có hiệu quả là giờ học mà ở đó giáo viên biết phát huy tính tích cực của học sinh, biết huy động học sinh tích cực hoạt động nhận thức. Để làm được điều đó, người giáo viên phải có trình độ chuyên môn vững, nhuần nhuyễn về phương pháp, biết kết hợp lưạ chọn các phương pháp dạy học khác nhau: Phương pháp đàm thoại - gợi mở, phương pháp nêu và giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học hợp tác theo nhóm. * Các biện pháp tổ chức cho học sinh tích cực, độc lập giải bài tập nhận thức Để quá trình học sinh giải bài tập nhận thức được thuận lợi, dễ dàng, vai trò của giáo viên là rất quan trọng và giáo viên cần thực hiện một số biện pháp cơ bản sau đây: giao nhiệm vụ và tạo động cơ học tập cho học sinh, giao bài tập nhận thức phù hợp với trình độ học sinh, giáo viên tổ chức, điều khiển quá trình giải bài tập nhận thức của học sinh, đưa ra đáp án bài tập nhận thức. KẾT LUẬN Bài tập nhận thức là một khâu quan trọng trong quá trình dạy học địa lý 11 THPT. Làm tốt công việc này chúng ta đã góp phần quan trọng đối với việc đổi mới phương pháp giáo dục hiện nay. Việc thiết kế và sử dụng bài tập nhận thức góp phần giúp người học lĩnh hội được kiến thức cơ bản, hiểu được những tri thức địa lý, từ đó phát huy và phát triển tính tích cực, năng lực làm việc độc lập, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tư duy sáng tạo. Tất nhiên để thiết kế được bài tập nhận thức đòi hỏi tốn kém về thời gian và công sức của người dạy. Nhưng chúng ta cũng phải làm tốt việc này mới có thể tạo cho học sinh một thói quen trong quá trình học tập địa lý. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Nguyễn Dược, Đặng Văn Đức, Nguyễn Trọng Phúc, Nguyễn Thị Thu Hằng, Trần Đức Tuấn. Phương pháp dạy học địa lý. NXB Giáo dục, 1996. [2]. Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Thu Hằng. Phương pháp dạy học địa lý theo hướng tích cực. NXB Đại học Quốc gia, 2003. [3]. Lê Thị Đào. Tổ chức cho học sinh tích cực, độc lập giải các bài tập nhận thức trong các giờ học địa lý lớp 10 ở trường THPT. Luận văn thạc sĩ, 2004. [4]. Nguyễn Thị Tường Liên. Xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học địa lý KT - XH thế giới lớp 11 THPT. Khóa luận tốt nghiệp, 2006. [5]. Hà Thị Bích Thủy. Xây dựng và sử dụng hệ thống các bài tập nhận thức trong dạy học địa lý lớp 11 THPT. Luận văn thạc sĩ, 2010.