Đề tài Phương pháp hình thành kĩ năng làm các bài thực hành địa lý cho học sinh lớp 9 - THCS

ắt đầu được làm quen. Để hình thành và phát triển các kĩ năng làm bài thực hành địa lý phụ thuộc rất lớn vào người giáo viên, đặc biệt là các phương pháp giáo viên hướng dẫn học sinh làm bài. Người giáo viên cần phải coi trọng các tiết dạy bài thực hành và có những khả năng sư phạm cần thiết để hướng dẫn học sinh làm bài tập. *Các dạng bài thực hành trong dạy học địa lý Các bài thực hành trong dạy học địa lý rất đa dạng, tùy thuộc vào mục đích yêu cầu mà ta có thể thấy có các dạng cơ bản sau đây: - Dạng bài thực hành về biểu đồ - Dạng bài thực hành phân tích số liệu thống kê - Dạng bài thực hành đọc và phân tích lược đồ trong SGK để xác định vị trí phân bố các đối tượng, giải thích nguyên nhân và đánh giá vai trò của vị trí phân bố… - Dạng bài thực hành viết báo cáo với các chủ đề cho sẵn hoặc tự chọn, yêu cầu học sinh viết một báo cáo sau đó trình bày trước lớp. - Dạng bài vẽ lược đồ và điền lên đó những kí hiệu hoặc màu sắc thể hiện đối tượng địa lý theo yêu cầu đề bài. - Dạng bài vẽ sơ đồ thể hiện mối liên hệ nhân quả hay thể hiện sự liên kết… Các kiến thức về địa lý kinh tế - xã hội ở trung học cơ sở được coi là tiền đề cho các em có thể học tốt phần địa lý kinh tế xã hội thế giới và Việt Nam ở bậc THPT, vì vậy yêu cầu với học sinh lớp 9 là phải biết cách học địa lý kinh tế - xã hội thông qua làm việc với các bài tập, nhất là bài thực hành. Chính quá trình phân tích bảng số liệu, hay so sánh nhận xét và khái quát hoá các vấn đề kinh tế - xã hội là điều kiện để học sinh có cơ hội phát triển tư duy toàn diện, đồng thời làm thay đổi cách học thụ động hiện nay của học sinh. 2. Phương pháp hình thành kĩ năng làm các bài thực hành địa lý cho học sinh lớp 9 - THCS - Kĩ năng về biểu đồ Biểu đồ là một công cụ trực quan sinh động được sử dụng nhiều trong dạy học địa lý, cho phép mô tả một cách dễ dàng động thái phát triển của một hiện tượng. Trong dạy và học địa lý kinh tế - xã hội, kĩ năng làm việc với biểu đồ rất quan trọng. Yêu cầu về kĩ năng về biểu đồ của học sinh không chỉ đơn giản là vẽ đúng và đẹp mà còn là việc hiểu tại sao lại vẽ như vậy? phải biết tính toán xử lý các số liệu và căn cứ vào đó để đưa ra các nhận xét phù hợp. Đây cũng một trong những kĩ năng quan trọng mà giáo viên cần phải hình thành cho học sinh khi học địa lý kinh tế - xã hội, nó giúp học sinh ghi nhớ kiến thức bền vững nhờ tư duy tích cực. Đối với học sinh lớp 9, kĩ năng làm việc biểu đồ tuy ở mức độ thấp nhưng là cơ sở cho các em tiếp tục phát triển khi học địa lý kinh tế - xã hội ở trung học phổ thông. - Kĩ năng khai thác biểu đồ Với các bài tập về biểu đồ không nên dừng lại ở các bài tập về vẽ biểu đồ mà cần thiết phải rèn luyện nâng cao cho học sinh kĩ năng đọc, phân tích các loại biểu đồ. Giáo viên cần phải nắm vững phương pháp hướng dẫn học sinh biết khai thác kiến thức từ biểu đồ. Để có thể phân tích được biểu 3 đồ, học sinh cần nắm vững một số qui tắc quan trọng: + Nhận dạng biểu đồ, xác định rõ biểu đồ biểu hiện quá trình phát triển của đối tượng gì? Trong khoảng thời gian nào? + Xác định độ lớn, quy mô của các đối tượng, với các biểu đồ tròn biểu diễn các loại cơ cấu khác nhau thì học sinh cần phải xác định xem biểu đồ biểu hiện những thành phần nào của cơ cấu, tỷ trọng của các thành phần trong cơ cấu và tương quan của chúng. + Xác định vai trò của các đối tượng trong biểu đồ và giải thích chúng. - Kĩ năng vẽ biểu đồ Với những bài thực hành trong sách giáo khoa địa lý lớp 9 - THCS, thông thường đã xác định sẵn loại biểu đồ cần vẽ cho học sinh. Khi dạy các bài thực hành này, giáo viên cần hướng dẫn học sinh vẽ biểu đồ đúng yêu cầu đề bài ra. Để tiết học đạt hiệu quả cao cả giáo viên và học sinh cần có sự chuẩn bị những dụng cụ, phương tiện cần thiết cho bài thực hành. + Đối với giáo viên nên chuẩn bị biểu đồ vẽ mẫu trên giấy khổ to để cho học sinh quan sát sau khi đã hướng dẫn vẽ xong. + Đối với học sinh cần chuẩn bị đồ dùng học tập: Thước kẻ, compa, bút chì, tẩy, máy tính, bút màu…để vẽ biểu đồ bằng cách thủ công. Nếu có điều kiện về phòng máy vi tính thì học sinh tập vẽ biểu đồ bằng phần mềm Exel thì không cần chuẩn bị các đồ dùng trên. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh vẽ biểu đồ theo các bước: + Hướng dẫn HS chọn dạng dạng biểu đồ giúp học sinh nhận biết trong trường hợp nào thì vẽ bằng biểu đồ miền, biểu đồ đường hay biểu đồ tròn… + Hướng dẫn HS xử lí số liệu theo biểu đồ + Hướng dẫn HS vẽ biểu đồ sử dụng các nguyên tắc và cách vẽ của mỗi loại biểu đồ. 2.2. Kĩ năng về lược đồ Bản đồ là một phương tiện trực quan không thể thiếu trong quá trình học tập, giảng dạy và nghiên cứu địa lý. Bởi vì bản đồ không chỉ giúp học sinh lĩnh hội kiến thức nhanh chóng và lâu bền mà còn giúp học sinh lĩnh hội được những kiến thức tiềm ẩn trên bản đồ. Chính vì vậy, việc rèn luyện cho học sinh kĩ năng đọc, vẽ và phân tích bản đồ là một kĩ năng rất quan trọng. Để khai thác được những tri thức trên lược đồ, trước hết học sinh phải hiểu về lược đồ, đọc được lược đồ nghĩa là phải nắm được những kiến thức lý thuyết về lược đồ trên cơ sở đó mới có được những kĩ năng làm việc với lược đồ. Các kĩ năng mà học sinh cần có khi làm việc với bản đồ: + Kĩ năng nhận biết các đối tượng địa lý trên bản đồ. + Kĩ năng xác định phương hướng, đo đạc tính toán trên bản đồ. + Kĩ năng xác định vị trí, mô tả từng yếu tố của tự nhiên, kinh tế, xã hội…trên bản đồ. + Kĩ năng phát hiện mối liên hệ trên bản đồ. + Kĩ năng mô tả một khu vực địa lý. 2.3. Kĩ năng viết một báo cáo Kĩ năng viết báo cáo ngắn gọn về một số vấn đề kinh tế xã hội là một kĩ năng đặc biệt trong chương trình địa lý phổ thông. Đới với học sinh THCS đây là một kĩ năng hoàn toàn mới mẻ và khó đối với các em. Đây là kĩ năng có tính tổng hợp cao nhất mà đối với hoc sinh là rất cần thiết khi học địa lý kinh tế - xã hội. Tuy nhiên với học sinh lớp 9 yêu cầu viết báo cáo còn ở mức độ thấp, thông thường 4 chỉ là một báo cáo ngắn gọn trong giờ thực hành. Do vậy giáo viên cần phải chú ý rèn luyện cho học sinh không chỉ qua bài thực hành trên lớp mà cần dành thời gian cho làm thêm ở nhà. Để viết báo cáo về một vấn đề địa lý, tự nhiên, kinh tế - xã hội nào đó, dù đơn giản hay phức tạp, giáo viên cần chỉ rõ cho học sinh thấy rcác giai đoạn chủ yếu của việc viết một báo cáo hay nhận xét. Các giai đoạn chủ yếu đó là: + Thu thập thông tin có liên quan đến vấn đề cần viết; + Xử lí thông tin thu thập được, sắp xếp theo một trình tự hợp lí, lập dàn ý + Dựa vào dàn ý chi tiết để viết báo cáo. Giáo viên cần lưu ý học sinh rằng để có một bản báo cáo tốt thì người viết phải viết và sử chữa nhiều lần. 2.4. Kĩ năng làm các dạng bài thực hành khác (so sánh, phân tích, …) Với các bài thực hành này có tác dụng củng cố và kiểm tra năng lực phân tích, liên hệ của học sinh trên cơ sở vận dụng những kiến thức lý thuyết đã học và hiểu biết của bản thân. Ví dụ, bài thực hành về so sánh giúp học sinh có khả năng nhận biết được những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai đối tượng địa lý.Ví dụ bài thực hành (trang 112 – SGK) so sánh tình hình sản xuất cây công nghiệp lâu năm ở Trung du và miền núi Bắc Bộ với Tây Nguyên. Nhờ việc so sánh hai vùng này bài học nhằm mục đích: củng cố kiến thức của học sinh về địa lý tự nhiên hai vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ và Tây Nguyên, đồng thời hiểu sâu sắc hơn tiềm năng phát triển kinh tế của hai vùng, qua đó cũng giúp học sinh nắm vững hơn phương pháp so sánh trong học tập môn Địa lý. KẾT LUẬN Trong quá trình giảng dạy địa lý nói chung và dạy địa lý ở THCS nói riêng việc hình thành và phát triển các kĩ năng thực hành cho học sinh là vô cùng quan trọng. Nhưng hiện nay việc giảng dạy các bài thực hành địa lý ở phổ thông chưa được chú trọng vì thế ảnh hưởng đến việc hình thành các kĩ năng địa lý cần thiết và làm giảm hiệu quả môn học. Để nâng cao hơn chất lượng dạy và học môn địa lý thì cả giáo viên và học sinh phải thấy rằng việc dạy và học thông qua các bài thực hành là rất quan trọng, đặc biệt người gáo viên cần thấy được sự cần thiết trong việc của việc tìm các phương pháp hướng dẫn học sinh tự làm các bài tập thực hành có trong chương trình theo hướng coi các bài thực hành là phương tiện để củng cố kiến thức lý thuyết và rèn luyện kĩ năng. Việc giảng dạy các bài thực hành địa lý ngoài việc củng cố lại kiến thức đã học mà quan trọng hơn là hình thành ở học sinh những kĩ năng địa lý cần thiết để tự học, tự nghiên cứu. Để thực hiện kết quả này về mặt phương pháp yêu cầu phải thực hiện theo các bước: + Xác định mục đích, yêu cầu của bài thực hành, phát hiện những kĩ năng gì cần sử dụng. + Nêu những kiến thức lí thuyết và hành động có liên quan đến bài thực hành để làm chỗ dựa cho việc thực hiện bài thực hành. + Giáo viên thực hiện mẫu và trình tự các công việc làm một bài thực hành, giáo viên có thể cho học sinh làm với sự hướng dẫn của mình. Quá trình nhận thức của học sinh là một quá trình vận động và phát triển. Học sinh tiếp thu kiến thức từ mức độ thấp đến mức độ cao, từ đơn giản đén phức tạp, từ dễ đến khó. Vì vậy việc hình thành kĩ năng cho học sinh qua các bài thực hành cũng phải từ dễ đến khó, các câu hỏi cần được sắp 5 xếp phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh để phát huy tính tích cực, độc lập tư duy sáng tạo của học sinh. Mức độ phức tạp của bài thực hành cần được nâng cao dần dần lên như vậy sẽ giúp học sinh ghi nhớ lại kiến thức cũ để vận dụng vào việc lĩnh hội tri thức mới. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Nguyễn Hữu Châu, 2005. Những vấn đề cơ bản về chương trình và quá trình dạy học. NXBGD. [2] Nguyễn Dược, Nguyễn Trong Phúc, 2004. Lí luận dạy học địa lý. NXBĐHSP. [3] Nguyễn Dược, Đỗ Thị Minh Đức và nnk, 2006. Địa lý 9. NXBGD. [4] Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Thu Hằng, 2004. Phương pháp dạy học địa lý theo hướng tích cực. NXBĐHSP. [5] Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Thu Hằng, 2003. Áp dụng dạy và học tích cực trong môn địa lý. NXBĐHSP Hà Nội.