Đề tài Phương pháp hình thành kĩ năng khai thác và sử dụng sách giáo khoa địa lí lớp 12 cho học sinh

có ý nghĩa đặc biệt khi hình thành các kiến thức mới, khi củng cố và ôn tập, cả khi rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo cho học sinh. Hiệu quả của việc giảng dạy, học tập Địa lí phụ thuộc nhiều vào việc học sinh biết cách làm việc và tự làm việc với sách giáo khoa để nắm vững kiến thức chứa đựng trong đó. Nếu giáo viên chú ý hướng dẫn cho học sinh biết cách sử dụng sách giáo khoa một cách đúng đắn trong quá trình dạy học thì học sinh sẽ nắm được những tri thức khoa học chính xác và có hệ thống, rèn luyện được năng lực tư duy, trí thông minh, tính tích cực chủ động và sáng tạo trong học tập. 1.1.2. Cơ sở tâm lí của học sinh trong việc tiếp thu kiến thức và kĩ năng sử dụng sách giáo khoa - Bản chất của quá trình dạy học: Quá trình nhận thức của học sinh về cơ bản cũng diễn ra theo quy luật nhận thức chung của loài người. Vì vậy, quá trình học tập của học sinh cũng diễn ra theo công thức nổi tiếng của Lênin về quá trình nhận thức: “Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn, đó là con đường biện chứng của nhận thức chân lí, nhận thức hiện thực khách quan”. - Cơ sở tâm lí của học sinh lớp 12: Học sinh ở tuổi này đang có sự chuyển biến tâm lí từ trẻ em sang người lớn. Hoạt động trí tuệ của học sinh có những đặc điểm nổi bật như: tính chủ định trong quá trình nhận thức đã phát triển, sự tri giác có mục đích đã đạt mức độ khá cao, sự ghi nhớ có chủ định giữ vai trò chủ đạo, tư duy lí luận trừu tượng, độc lập đã phát triển cao hơn, có óc phê phán đánh giá trước các sự kiện, thái độ học tập có ý thức rõ hơn ở cấp dưới, hứng thú đối với các môn học đã phân hóa rõ, bước đầu hình thành khuynh hướng nghề nghiệp. 1.1.3. Vị trí và nhiệm vụ của sách giáo khoa Địa lí 12 trong chương trình Địa lí ở trung học phổ thông Địa lí 12 là bức tranh toàn cảnh về tự nhiên và kinh tế - xã hội Việt Nam, giúp học sinh hiểu sâu rộng hơn về đất nước mình từ hình dáng, vị trí địa lí, các điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên, các đặc điểm về dân cư, văn hóa, xã hội cũng như đặc điểm của từng ngành kinh tế, từng vùng kinh tế… Về kĩ năng, chương trình Địa lí 12 rèn luyện và phát triển cho học sinh các kĩ năng: làm việc với bản đồ, khai thác kiến thức Địa lí tàng trữ trong bản đồ; làm việc với các tài liệu Địa lí; kĩ năng đọc, lập các biểu đồ, phân tích số liệu thống kê, các mô hình, lát cắt… Về thái độ, hành vi qua chương trình Địa lí 12, học sinh hiểu được về đất nước mình: các đặc điểm về tự nhiên cũng như về kinh tế - xã hội, có ý thức về trách nhiệm và nghĩa vụ của tuổi trẻ đối với đất nước, có lòng tin vào tương lai của đất nước. 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Đặc điểm và cấu trúc của sách giáo khoa Địa lí 12 Sách giáo khoa Địa lí 12 hiện nay đã có sự đổi mới rất rõ. Mặc dù về cấu trúc, sách giáo khoa vẫn giữ được đầy đủ cả phần kênh hình và kênh chữ, song trong thiết kế đã có sự đầu tư, in ấn, màu sắc đẹp hơn rất nhiều, tính trực quan và yếu tố thẩm mĩ đã cao hơn trước tạo tâm lí hứng thú cho học sinh ngay từ đầu. Hệ thống câu hỏi và bài tập đã có sự chuẩn bị và biên tập công phu. Rất nhiều bản đồ, lược đồ, biểu đồ và tranh vẽ phối màu đẹp và khoa học được đưa vào chương trình. 1.2.2. Tình hình giảng dạy và học tập môn Địa lí ở trường phổ thông Thực tế hiện nay cho thấy, nhiều giáo viên do chưa tìm ra được các phương pháp giảng dạy tốt cho mỗi bài dẫn đến việc chỉ lên lớp thuyết trình và áp đặt kiến thức, học sinh tiếp thu thụ động, đơn điệu và không có hứng thú học tập, không phát triển được tư duy cũng như các kĩ năng cần thiết. Địa lí được xếp vào các môn phụ và bị rất nhiều học sinh xem nhẹ. Việc hướng dẫn học sinh khai thác sách giáo khoa chưa được chú ý đúng mức. Học sinh chủ yếu học trong vở ghi và do đó, khả năng giáo dục tổng hợp của sách giáo khoa Địa lí cải cách không được phát huy. 2. Phương pháp hình thành kĩ năng sử dụng sách giáo khoa Địa lí 12 cho học sinh 2.1. Kĩ năng định hướng trong sách giáo khoa Muốn có phương pháp làm việc với sách giáo khoa hiệu quả trước hết học sinh phải có kĩ năng định hướng. Việc hình thành kĩ năng định hướng cho học sinh cần được thực hiện theo các bước sau: - Học sinh đọc qua đề mục, xây dựng dàn ý khái quát. - Xem xét các tranh ảnh, biểu đồ, bản đồ hay lược đồ có liên quan đến phần bài viết. 2.2. Các kĩ năng làm việc với kênh chữ trong sách giáo khoa 2.2.1. Kĩ năng làm việc với bài khóa Các bước cần phải định hướng hình thành cho các em như sau: đọc qua các đề mục, xây dựng dàn ý khái quát; xem xét các tranh ảnh, biểu đồ, bản đồ hay lược đồ có liên quan đến phần bài viết; đọc và gạch chân dưới các ý chính; xác định nội dung cơ bản của mỗi phần theo đề mục; làm rõ các khái niệm; xác định nội dung cơ bản của bài viết. 2.2.2. Kĩ năng làm việc với bài tập và câu hỏi Để có được các kĩ năng làm việc với hệ thống câu hỏi và bài tập trên cho học sinh, giáo viên cần hình thành theo trình tự sau: giáo viên hướng dẫn cho học sinh đọc kĩ yêu cầu của từng câu hỏi, từng bài thực hành, chú ý từng dấu chấm, phẩy, từng kí hiệu hình vẽ…; gợi ý cho học sinh tìm ra những đoạn trình bày trong sách để trả lời câu hỏi hoặc làm bài thực hành; dựa vào câu trả lời của học sinh, giáo viên góp ý, động viên, uốn nắn các em khai thác kiến thức trong bài để trả lời chính xác, đạt yêu cầu và trọng tâm mục đích đề ra. 2.2.3. Các kĩ năng làm việc với hệ thống số liệu - Giáo viên giới thiệu cho học sinh nội dung và yêu cầu của từng bảng biểu với các số liệu thống kê, yêu cầu các em đọc tên bảng, biểu, đọc các cột đề mục, đơn vị và mốc thời gian (nếu có). - Hướng dẫn học sinh những thay đổi có quy luật và thay đổi đột biến trong bảng thống kê. Phân tích theo nội dung từng vấn đề thể hiện trong các hàng và các cột. - Hướng dẫn cho các em nhận xét, đánh giá số liệu thống kê, tìm ra nguyên nhân và quy luật của sự khác biệt, nêu ảnh hưởng tới hoạt động kinh tế và sự phát triển xã hội (cả mặt tích cực và tiêu cực). 2.3. Các kĩ năng làm việc với kênh hình trong sách giáo khoa 2.3.1. Kĩ năng làm việc với bản đồ Gồm các kĩ năng đọc bản đồ và kĩ năng hiểu bản đồ. - Để học sinh hiểu bản đồ cần giúp các em: xác định mục đích của việc làm; xác định những kiến thức có liên quan cần dựa vào để tiến hành công việc; cách tiến hành công việc; quy tắc về trình tự tiến hành công việc; kiểm tra kết quả khi thực hiện. - Đọc bản đồ là kĩ năng hoàn thiện dựa trên cơ sở hiểu bản đồ. Để đọc được bản đồ, học sinh cần phải nhận biết được các kí hiệu và các biểu tượng Địa lí thể hiện qua các kí hiệu đó trên bản đồ; biết cách làm sáng tỏ tính chất của các đối tượng và hiện tượng riêng biệt được miêu tả và biểu hiện trên bản đồ; có được những biểu tượng không gian cần thiết về sự phân bố và sắp xếp tương hỗ giữa các vật thể và hiện tượng; biết so sánh, phân tích đối tượng biểu hiện trên bản đồ nhằm mục đích có được một biểu tượng tổng quát về các đặc điểm và hiện tượng có trong các lãnh thổ nói chung để tìm ra mối quan hệ giữa chúng, tìm ra những đặc điểm và tính chất địa lí của lãnh thổ mà bản đồ không biểu hiện trực tiếp. 2.3.2. Kĩ năng làm việc với tranh ảnh Trình tự hình thành các kĩ năng làm việc với tranh ảnh cho học sinh như sau: giáo viên hướng dẫn học sinh quan sát, tìm ra kiến thức qua việc tri giác trực tiếp đối tượng quan sát được thể hiện qua tranh ảnh; hướng dẫn học sinh quan sát tranh ảnh và trên cơ sở những kiến thức đã có của học sinh, giáo viên hướng dẫn các em làm sáng tỏ mối liên hệ giữa các sự vật hiện tượng địa lí. 2.3.3. Kĩ năng làm việc với lát cắt địa hình Các kĩ năng làm việc với lát cắt địa hình bao gồm: đọc và phân tích lát cắt. Đây là một kĩ năng tương đối khó. Do vậy, giáo viên hầu như chỉ hướng dẫn cho học sinh quan sát các lát cắt địa hình đơn giản mà sách giáo khoa giới thiệu để hình thành khái niệm sơ bộ cho học sinh. 2.3.4. Kĩ năng làm việc với biểu đồ Để học sinh có kĩ năng này, giáo viên nên định hướng cụ thể cho các em những bước sau: đọc tên biểu đồ, dạng biểu đồ để xác định mục đích chính của biểu đồ; đọc bản chú giải về màu sắc và kí hiệu trên biểu đồ để nắm được các yếu tố đã được trực quan và định lượng cụ thể trên biểu đồ; phân tích các số liệu, sự thay đổi có quy luật và bất thường của số liệu, bồi dưỡng cho học sinh năng lực so sánh, đối chiếu. Giáo viên có thể kết hợp định hướng cho học sinh về kĩ năng vẽ biểu đồ với các dạng và khả năng thể hiện khác nhau trên cơ sở phân tích các biểu đồ mẫu trong sách giáo khoa. 3. Một số giáo án minh họa Tác giả đã ứng dụng đề tài vào soạn hai giáo án cụ thể trong chương trình Địa lí 12 (có nội dung kèm theo) Bài 16: Đặc điểm dân số và phân bố dân cư nước ta Bài 27: Vấn đề phát triển một số ngành công nghiệp trọng điểm KẾT LUẬN Chương trình Địa lí 12 với cấu trúc thiết kế theo hướng đổi mới đòi hỏi giáo viên phải tăng cường hơn nữa việc hình thành và phát triển các kĩ năng khai thác và sử dụng sách giáo khoa cho học sinh. Làm sao để Địa lí thực sự trở thành một môn học được các em yêu thích và đón nhận, thậm chí tạo cho các em niềm say mê tìm tòi và khao khát hiểu biết thì vai trò định hướng của người giáo viên rất quan trọng. Sách giáo khoa chỉ cung cấp cho các em nền kiến thức phổ thông cơ bản nhất nhưng là phương tiện để các em làm quen với việc tự học, tự nghiên cứu một kĩ năng rất cần thiết mà người giáo viên phải định hướng cho học sinh trước những đổi thay lớn lao của nền tri thức toàn cầu. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc, 1991. Lí luận dạy học Địa lí. NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội. [2] Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Thu Hằng, 1999. Kĩ thuật dạy học địa lí trường THPT. NXB Giáo dục. [3] Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Thu Hằng, 2004. Phương pháp dạy học địa lí theo hướng tích cực. NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội. [4] Lê Thông (chủ biên), 2008. Sách giáo khoa Địa lí 12 (Ban cơ bản). NXB Giáo dục. [5] Lê Thông (chủ biên), 2008. Sách giáo viên Địa lí 12. NXB Giáo dục.