Biểu dương và suy ngẫm: kinh tế Việt Nam bước vào kỷ nguyên mới

điều này sẽ xảy ra. Một lĩnh vực nhạy cảm với cải cách hiện nay là giáo dục. Đây là chủ đề được thảo luận rất nhiều cũng như gây không ít sự bất bình. Ngoài những người lợi dụng hệ thống giáo dục hiện nay để tăng thêm thu nhập của bản thân thì vấn đề còn liên quan đến vài đặc quyền cố hữu. Ngay cả Báo An Ninh cũng quan tâm khi đăng tải những phê phán gay gắt đối với hệ thống giáo dục hiện tại.3 Nhiều phụ huynh cảm nhận rằng giá trị gia tăng trong hệ thống giáo dục hiện nay là thấp, ngay cả khi họ phải trả thêm tiền cho việc học thêm của con em mình. Tình trạng cấp phát bằng sau đại học tràn lan cũng không tạo dựng được lòng tin. Trong khi chỉ một vài người Việt Nam là xuất sắc trong những môn khoa học và toán Olympics, người ta lại e rằng mặt bằng chung của giáo dục là quá thấp. Người dân sẽ nhiệt tình ủng hộ những cải cách giáo dục mang tính nền tảng.4 Theo thời gian, sẽ có tác động to lớn về kinh tế, chuẩn bị cho lực lượng lao động tham gia vào những hoạt động có giá trị gia tăng cao hơn. Nhưng thay đổi đòi hỏi phải tư duy lại toàn bộ cơ cấu tổ chức và cơ cấu đãi ngộ. Tuy nhiên, nếu hiện nay có cuộc cải cách nào khả dĩ thì đây có thể là lĩnh vực cần thực hiện. Cho phép mở các trường học tư thục trong nước và nước ngoài, cung cấp những dịch vụ chất lượng cao là cách thức để tạo áp lực hơn nữa lên khối công lập kém hiệu quả. Vai trò của nhà nước ngoài việc cắt giảm những thủ tục phiền hà, còn là đo lường một cách chính xác và công bằng tiến bộ của học sinh và thông báo cho gia đình. Tách việc quản lý nhà trường khỏi công tác tổ chức thi cử - thậm chí có thể cho học sinh các trường khác nhau thi chung trong các cuộc khảo thí hàng năm – cũng là cách để tránh sự thao túng. Chắc chắn, những trường nào không cải thiện được sẽ phải chịu các hình thức xử lý đưa đến việc thay đổi lãnh đạo trường. Không thể có chuyện học sinh học thêm chính giáo viên dạy mình để có được điểm số vượt trội và sự nâng đỡ! Trong điều kiện Trung Quốc đã đi trước và tạo được sự ưu việt trong giáo dục, Việt Nam cần xem đó là một khoảng cách đáng lo ngại hơn là sản xuất phân bón hay thép. Đây thật sự là chìa khóa cho thành công về kinh tế và sẽ giúp đảm bảo công bằng xã hội hơn nếu học sinh giỏi được thừa hưởng một nền giáo dục tốt. 3 “Một hệ thống giáo dục chất lượng thấp, tại sao?” do Niêm Phước và Minh Hằng thực hiện, Báo An Ninh Thế giới, số 26, 10/2003. Bài báo cho rằng một quan chức của Bộ GD&ĐT là người đồng sáng lập “đại học ma” có tên gọi “Đại học Quốc tế châu Á”, thực chất là bán bằng cấp. 4 Số lượng học đại học đã tăng rất mạnh – từ dưới 100 ngàn năm 1992 lên hơn 1 triệu năm 2002. Rõ ràng sự tăng vọt này tạo áp lực lên chất lượng. Trong khi việc gia tăng số lượng học sinh đi học là điều mong muốn, thì việc cải thiện chất lượng cũng rất quan trọng. 7 Cũng có những lời chỉ trích khác, chẳng hạn liên quan đến các dịch vụ y tế. Chắc chắn, sự lây lan HIV là một quan ngại và cần được chú ý. Tuy nhiên, các số liệu gần đây nhất cho thấy tuổi thọ bình quân ở Việt Nam gần bằng với Trung Quốc, nơi có thu nhập gần gấp đôi, và với Thái Lan nơi giàu hơn gấp nhiều lần Việt Nam. Ngân hàng Thế giới ước tính tỉ lệ tử vong trẻ sơ sinh của Việt Nam là 20%o so với 24%o của Thái Lan và 30%o của Trung Quốc. Mặc dù tỉ lệ tử vong bà mẹ lúc sinh con vẫn còn cao (130 trên 100.000 ca sinh so với 56 ở Trung Quốc), theo đa số các thước đo thì y tế và dinh dưỡng đã và đang được cải thiện. Vì thế, áp lực cải cách trong lĩnh vực này không mạnh bằng áp lực trong giáo dục. Tham nhũng và sự ổn định Gần đây, Đảng đang trong nỗ lực chống tham nhũng, và nhiều quan chức, trong đó có một số ở cấp cao, đã bị đưa ra xét xử ở TPHCM, Petro-Vietnam, và Bộ Thương mại. Điều này cho thấy những quan ngại mới về tác động của tham nhũng lên khả năng duy trì vị thế của Đảng. Nếu của cải được xem là chủ yếu có được từ hoạt động bất chính, thì rất khó để thực thi những chuẩn mực chuyên nghiệp và giảm bớt tội phạm, càng khó có thể thực hiện “thiên mệnh” của mình. Đó là chân lý. Thật vậy, những người tạo ra của cải một cách chân chính sẽ tự hỏi liệu họ có bị đem ra truy tố hay không vì tất cả những người giàu có có thể bị coi là cùng một giuộc. Như thế chắc chắn không phải là phương cách tốt để thu hút đầu tư dài hạn! Nhưng vẫn còn nhiều người chưa hiểu rõ sự gắn kết cố hữu giữa tham nhũng với một nền kinh tế được kiểm soát cao độ bằng hệ thống thuế/thuế quan phức tạp và rất nhiều dự án mơ hồ do nhà nước chỉ định, mặc dù một số người đã nêu lên vấn đề này. Trong cơ chế mà một cán bộ được trao quyền hạn quyết định khoản vốn nào được duyệt hay dự án nào nên được cấp vốn hoặc giấy phép, thì sẽ rất khó để loại bỏ tham nhũng. Bước tiến to lớn trong Luật Doanh nghiệp đã làm giảm đáng kể các khoản chi khi biến việc đăng ký kinh doanh thành hình thức thông báo với các cơ quan thẩm quyền hơn là xin giấy phép. Nếu có ít mức thuế hơn và thuế đơn giản hơn; nếu vốn vay là kết quả của việc xét duyệt mang tính thương mại; và nếu các dự án chủ yếu được xem là phương thức xây dựng cơ sở hạ tầng cần thiết với chi phí hợp lý, thì tham nhũng sẽ giảm. Vấn đề là, những cơ chế khuyến khích có thể thay đổi như thế nào để ngày càng có nhiều quan chức xem việc đưa ra những quyết định “đúng đắn” là lợi ích của chính họ? Con đường đi tới đòi hỏi một tập hợp những mục tiêu khiêm tốn hơn, nhưng vẫn có tham vọng, cho chính phủ, nhắm đến nhiều hơn việc hỗ trợ các doanh nghiệp và tạo ra những dịch vụ công hiệu quả thay vì trực tiếp làm quá nhiều thứ. Điều này đòi hỏi cơ chế trả lương cao hơn nhưng giám sát chặt chẽ hơn đối với các quan chức. Pháp trị có thể kiềm chế được sự chuyên quyền, nhưng cũng cho phép các bên tham gia biết được nội dung của luật lệ. Báo giới cần được khuyến khích để phát giác sự thông đồng, và các hình phạt phải có mức độ nặng nhẹ khác nhau. Tịch thu lợi ích bất chính có thể là biện pháp hữu hiệu như việc bỏ tù trong một số trường hợp, đặc biệt khi những vi phạm tái diễn sẽ bị trừng phạt nghiêm khắc hơn. Trọng tâm của mọi nỗ lực là để xây dựng một chính quyền có thể khuyếch trương phát triển bằng cách hạ thấp chi phí và thu hút đầu tư hiệu quả, chứ không phải để nhận một dự án không minh bạch ở tỉnh nhà. Ở Nhật, các đảng viên hoặc các quan chức chính phủ sau khi ngỉ hưu được phép phục vụ cho một số công ty nhất định, và nhờ đó họ có thể tăng thêm thu nhập của mình trong một thời gian. Người Nhật gọi đó là "hạ cánh từ thiên đường". Có lẽ cách làm này cho phép người có quyền lực cuối cùng cũng được tưởng thưởng xứng đáng nếu họ có quá trình cống hiến tốt. Nếu không có một cách tiếp cận có hệ thống đối với vấn đề tham nhũng, làm thay đổi chính mục đích và tác phong làm việc của các quan chức, những động lực thúc đẩy chống tham nhũng sẽ gặp nhiều 8 khó khăn. Một vài trái táo hư sẽ bị loại bỏ, nhưng nhiều trái táo khác sẽ vẫn tồn tại vì chúng luôn xoay xở để tìm cách được che chở về mặt chính trị. Nếu những kẻ lạm quyền cảm thấy an toàn mà không bị truy tố, thì họ có khuynh hướng sẽ lấn xa hơn nữa. Bản thân điều này có thể gây bất ổn. Một khả năng khác là chơi lá bài của Trung Quốc và sử dụng áp lực nước ngoài, chẳng hạn như các hiệp định thương mại song phương và WTO, để thúc ép sự cạnh tranh và hiệu quả hơn từ các doanh nghiệp độc quyền trong nước và thậm chí cả những địa phương. Nếu thành công đến với những địa phương chào đón đầu tư hiệu quả, thì ít nhất một số quan chức sẽ thấy sự thành công của họ xuất phát từ số lượng việc làm tăng thêm và sự tăng trưởng mà không cần đến trợ cấp. Dĩ nhiên, kèm theo đó là xuất khẩu tăng nhanh chóng. Ngay cả trong lĩnh vực phi ngoại thương, nếu các ngân hàng phải cạnh tranh thì họ có khuynh hướng cải tiến, giống như trong ngành viễn thông. Sử dụng áp lực nước ngoài trong ngắn và trung hạn có thể là một yếu tố quan trọng để tiếp tục thúc đẩy cải cách. Nhưng suy cho cùng cải cách phải xuất phát từ áp lực trong nước. Vì Việt Nam tăng gấp đôi thu nhập mười năm một lần, nên một tầng lớp trung lưu đang được hình thành. Trong khi nhiều người trong số này hưởng lợi từ những luật lệ không rõ ràng vốn là đặc trưng của một nền kinh tế chuyển tiếp, còn rất nhiều người khác trông chờ vào một tương lai mà ở đó người có kỹ năng được trọng dụng và đề bạt tốt hơn những người chỉ dựa vào các mối quan hệ quen biết, và bất kỳ ai có nghị lực và sự thông minh cần thiết đều có thể học được các kỹ năng. Đây chính là nơi mà họ mong muốn dành cho con em mình. Nếu Đảng có thể làm được điều đó, chắc chắn họ sẽ duy trì được sự chính thống hiện nay của mình lâu dài. Còn nếu không, những quan ngại về sự ổn định là có cơ sở. Vậy, sự giằng co giữa thành công khiêm tốn về kết quả (so với tiềm năng) nhưng ít thành công về mặt cải thiện các định chế sẽ còn treo lơ lửng trong giai đoạn tốt đẹp này. Khi một hay nhiều luồng vốn chảy vào bắt đầu chậm lại, các vấn đề sẽ hiện rõ hơn và lúc đó có thể sẽ phải thực hiện những chọn lựa khó khăn hơn. Nếu sự thành công đáng ngạc nhiên đã đạt được cho đến nay tiếp tục được phát huy, thì một giai đoạn Đổi mới khác có thể sẽ được thực hiện, tạo đà tăng trưởng mới ngay cả trong những hoàn cảnh khó khăn. Tuy nhiên, nếu nền kinh tế thế giới tỏ ra không ổn định và nếu các quan chức có "tác phong cũ” không tiếp nhận những cung cách mới, sẽ có khả năng Việt Nam lại gia nhập nhóm các nước từng có thành quả rất tốt trong một thời gian, nhưng cuối cùng bị chững lại do thiếu thay đổi về định chế. “Kỷ nguyên mới” trong tựa đề bài viết này không hàm ý gì nhiều về sự gia nhập WTO, mà chính là giai đoạn tiếp theo sau, khi những điều kiện bên ngoài trở nên bình thường hơn hay thậm chí bất lợi. Đó là lúc nhu cầu đổi mới về định chế sẽ trở nên rõ hơn, và khả năng đáp ứng của Đảng và Chính phủ sẽ được kiểm nghiệm. Đối với những ai đang sống tại Việt Nam và những ai đang dõi theo tình hình Việt Nam thì những năm sắp tới sẽ rất thú vị.