Bàn về các loại vùng kinh tế - xã hội

ch là vùng kinh tế tổng hợp (ñể phân biệt với vùng kinh tế ngành, hoặc vùng ngành) có ý nghĩa ñặc biệt quan trọng. Về quan niệm, theo Từ ñiển Bách khoa ñịa lý Xôviết (1988), vùng kinh tế là một bộ phận tương ñối hoàn chỉnh về lãnh thổ và kinh tế của ñất nước. Nó ñược ñặc trưng bởi các ñiều kiện tự nhiên, kinh tế và chuyên môn hóa sản xuất trên cơ sở phân công lao ñộng ñịa lý cũng như bởi các mối liên hệ kinh tế nội vùng ổn ñịnh. Vùng kinh tế còn là một khâu cơ bản trong việc tổ chức lãnh thổ nền sản xuất xã hội, là ñối tượng chủ yếu của chính sách vùng và kế hoạch hóa lãnh thổ. Vào những năm ñầu của thế kỷ XX, V.I.Lênin ñã nghiên cứu vấn ñề phát triển chủ nghĩa tư bản ở nước Nga và Hoa Kỳ. Người ñã phân mỗi nước thành 3 vùng kinh tế. Kế thừa thành quả của khoa học ðịa lý Xôviết, các nhà khoa học Việt Nam cũng ñưa ra những quan niệm về vùng kinh tế, từ Minh Chi, Trần ðình Gián, Nguyễn Văn Quang... vào thập niên 60 - 70 của thế kỷ XX cho ñến Ngô Doãn Vịnh vào những năm ñầu của thế kỷ XXI. Từ năm 1986, ñất nước bước vào công cuộc ðổi mới. Nền kinh tế ñã có những thay ñổi cả về lượng và về chất. Nước ta ñang ñứng trước nhiều cơ hội mới, nhưng ñồng thời cũng nảy sinh hàng loạt thách thức. ðể ñáp ứng các yêu cầu mới, công tác phân vùng quy hoạch cũng từng bước ñược hoàn thiện và phát triển. Bộ Kế hoạch và ðầu tư (trước ñây là Ủy ban Kế hoạch Nhà nước) với tư cách là cơ quan ñầu mối có nhiệm vụ chủ trì và phối hợp với các Bộ, ngành của Trung ương ñể nghiên cứu xác ñịnh các vùng kinh tế. Trong giai ñoạn 1986 - 2000, hệ thống vùng của nước ta bao gồm 7 (8) vùng kinh tế. Nếu là phương án 7 vùng thì gộp ðông Bắc và Tây Bắc thành Trung du & miền núi phía Bắc; còn phương án 8 vùng là tách Trung du & miền núi phía Bắc thành 2 vùng ðông Bắc và Tây Bắc. Khoa ðịa lý - 50 năm xây dựng và phát triển 106 Về hệ thống phân vị, nước ta ñược chia làm 8 vùng kinh tế. Dưới vùng không có cấp trung gian là tiểu vùng như phương án phân vùng vào ñầu thập niên 80 của thế kỷ XX, mà là cấp tỉnh. Vào những năm ñầu tiên của thế kỷ XXI, Bộ Kế hoạch và ðầu tư có kiến nghị phương án 6 vùng kinh tế gắn với 3 vùng kinh tế trọng ñiểm trên cơ sở sát nhập 2 vùng ðông Bắc, Tây Bắc thành vùng Trung du miền núi phía Bắc và 2 vùng Bắc Trung Bộ, Duyên hải Nam Trung Bộ thành vùng Duyên hải miền Trung trên nền chung 64 tỉnh, thành phố. 4. Vùng kinh tế ngành Nếu như vùng kinh tế - xã hội ñược coi là vùng kinh tế tổng hợp, nghĩa là nó bao trùm toàn bộ nền kinh tế với tất cả các ngành, thì vùng kinh tế ngành (hay gọi ngắn gọn là vùng ngành) chỉ giới hạn trong phạm vi một ngành cụ thể. Dựa vào các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội, kỹ thuật và yêu cầu phát triển của mỗi ngành trong nền kinh tế, người ta chia lãnh thổ của quốc gia thành các vùng ngành, nhằm tổ chức và quản lý có hiệu quả ngành kinh tế ñó. Ở nước ta, phân vùng kinh tế ngành ñược tiến hành sớm hơn phân vùng kinh tế tổng hợp. Trước năm 1975, công tác này diễn ra chủ yếu trên lãnh thổ miền Bắc với các ngành chính là nông nghiệp và lâm nghiệp. Sau khi ñất nước tái thống nhất, phân vùng kinh tế ngành ñược triển khai trong phạm vi cả nước với quy mô lớn trên quan ñiểm tổng hợp, kết hợp phát triển ngành với lãnh thổ và ñược sự chỉ ñạo trực tiếp của Chính phủ. Nhiều vùng ngành lần lượt hình thành như 7 vùng nông nghiệp (nửa sau thập niên 70 của thế kỷ XX), 3 vùng du lịch (nửa ñầu thập niên 90), 6 vùng công nghiệp (những năm ñầu thế kỷ XXI)... a. Vùng nông nghiệp Vùng nông nghiệp là vùng ñược phân chia sớm nhất trong số các loại vùng ngành nước ta. Có nhiều quan niệm về vùng nông nghiệp. Một trong những quan niệm ñó là: Vùng nông nghiệp là những lãnh thổ sản xuất nông nghiệp ñược phân chia với mục ñích phân bố hợp lý và chuyên môn hóa ñúng ñắn sản xuất nông nghiệp ñể ñảm bảo nhu cầu ngày càng tăng của Nhà nước và nhân dân trên cơ sở sử dụng ñầy ñủ và có hiệu quả nhất các ñiều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của các vùng trong cả nước cũng như trong nội bộ từng vùng sao cho mỗi vùng có thể sản xuất ra số lượng sản phẩm nhiều nhất trên một ñơn vị diện tích với chi phí ít nhất trên một ñơn vị sản phẩm (Kỷ yếu Hội nghị phân vùng miền Bắc tại Hòa Bình, 1967). Các yếu tố tạo vùng chủ yếu bao gồm các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội, lịch sử. ðể tiến hành phân vùng nông nghiệp, cần quán triệt 4 nguyên tắc cơ bản (Nguyễn Văn Quang, 1968). ðó là: 1) ðảm bảo sự cân ñối giữa sản xuất nông nghiệp với nhu cầu về nông sản của toàn bộ nền kinh tế quốc dân; 2) Có sự kết hợp thỏa ñáng giữa sản xuất và khả năng; 3) Triển khai theo hướng kết hợp chuyên môn hóa với phát triển Nghiên cứu khoa học và ñổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy ñịa lý 107 tổng hợp, trong ñó chuyên môn hóa là chủ ñạo, còn phát triển tổng hợp là cơ sở; 4) Có sự hài hòa giữa phân vùng hành chính và phân vùng nông nghiệp. Vào nửa sau thập niên 70 của thế kỷ XX, phương án 7 vùng nông nghiệp ñã ñược nghiên cứu và hình thành. Cả nước ñược chia thành 7 vùng nông nghiệp và phương án này tồn tại cho ñến hiện nay. ðó là Trung du & miền núi phía Bắc, ðồng bằng sông Hồng, Bắc Trung Bộ, Duyên hải Nam Trung Bộ, Tây Nguyên, ðông Nam Bộ và ðồng bằng sông Cửu Long. b. Vùng công nghiệp Theo quy hoạch của Bộ Công nghiệp (2001), nước ta ñược chia thành 6 vùng công nghiệp. ðó là vùng 1 (các tỉnh trung du miền núi Bắc Bộ, trừ Quảng Ninh), vùng 2 (các tỉnh thuộc ñồng bằng sông Hồng, Quảng Ninh, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh), vùng 3 (các tỉnh từ Quảng Bình ñến Ninh Thuận), vùng 4 (các tỉnh thuộc Tây Nguyên, trừ Lâm ðồng), vùng 5 (các tỉnh ðông Nam Bộ, Bình Thuận, Lâm ðồng), vùng 6 (các tỉnh thuộc ñồng bằng sông Cửu Long). c. Vùng du lịch Ở nước ta, du lịch- hiểu theo ñúng nghĩa của từ- ñược khởi sắc gắn liền với kết quả của công cuộc ðổi mới kinh tế - xã hội. Từ thập niên 90 của thế kỷ XX ñến nay, du lịch phát triển mạnh cả chiều rộng lẫn chiều sâu và trở thành một ngành có vai trò ngày càng quan trọng trong cơ cấu nền kinh tế. Phân vùng du lịch nước ta mới ñược triển khai nghiên cứu vào nửa ñầu thập niên 90. Cho ñến năm 1995 ñã hình thành phương án 3 vùng du lịch và nó tồn tại tới ngày nay... Vùng du lịch là một thể thống nhất của các ñối tượng tự nhiên, nhân văn, xã hội bao gồm hệ thống lãnh thổ du lịch và môi trường kinh tế - xã hội xung quanh với chuyên môn hóa nhất ñịnh trong lĩnh vực du lịch. Nó ñược tạo nên bởi một số yếu tố chính, gọi là yếu tố tạo vùng. ðể xác ñịnh các vùng du lịch, cần phải dựa vào một hệ thống chỉ tiêu. Hệ thống này trước hết phải nhằm vào các yếu tố tạo vùng. Từ quan niệm nói trên, hệ thống chỉ tiêu ñể phân chia các vùng du lịch của nước ta bao gồm 3 nhóm chỉ tiêu chủ yếu: 1) Số lượng, chất lượng các loại tài nguyên du lịch (tự nhiên, nhân văn) và sự kết hợp của chúng theo lãnh thổ; 2) Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất - kỹ thuật phục vụ du lịch; 3) Trung tâm tạo vùng. Về hệ thống phân vị, trên cơ sở ñúc rút kinh nghiệm của một số nước trên thế giới trong lĩnh vực này, một hệ thống 5 cấp ñược ñưa ra có thể coi là phù hợp với ñiều kiện cụ thể của Việt Nam ở thời ñiểm tiến hành phân vùng. ðó là các cấp (từ thấp ñến cao): ñiểm du lịch - trung tâm du lịch - tiểu vùng du lịch - á vùng du lịch - vùng du lịch. Dựa vào hệ thống chỉ tiêu, nước ta ñược chia thành 3 vùng du lịch: Bắc Bộ; Bắc Trung Bộ; Nam Trung Bộ - Nam Bộ. Không tính vài nét phác thảo về vùng du Khoa ðịa lý - 50 năm xây dựng và phát triển 108 lịch của các chuyên gia thuộc Tổ chức Du lịch thế giới nêu lên năm 1989, ñây là phương án các vùng du lịch lần ñầu tiên ñược ñưa ra ở nước ta. 5. Vùng kinh tế trọng ñiểm Vùng kinh tế trọng ñiểm (hay vùng kinh tế ñộng lực) là một trong những loại vùng kinh tế - xã hội, ñược hình thành và phát triển ở nước ta từ ñầu thập niên 90 của thế kỷ XX cho ñến nay. Về nguyên tắc, vùng kinh tế trọng ñiểm phải là vùng hội tụ ñầy ñủ nhất các nguồn lực ñể phát triển kinh tế - xã hội và ñóng vai trò quyết ñịnh ñối với nền kinh tế cả nước. Lãnh thổ ñược gọi là vùng kinh tế trọng ñiểm phải ñảm bảo ñược các yêu cầu chủ yếu sau ñây (Ngô Doãn Vịnh,2003): - Hội tụ ñầy ñủ các thế mạnh về vị trí ñịa lý, về tự nhiên, kinh tế - xã hội, tập trung tiềm lực mạnh về kinh tế và có khả năng hấp dẫn các nhà ñầu tư. - Có ñóng góp lớn trong cơ cấu GDP của ñất nước và tạo ra tốc ñộ tăng trưởng nhanh cho cả nước cũng như hỗ trợ cho các vùng khác nếu ñược ñầu tư thỏa ñáng. - Có thể có ñược tích luỹ ñầu tư ñể tái sản xuất mở rộng, tạo nguồn thu ngân sách lớn cho Nhà nước. - Có khả năng thu hút các ngành mới về công nghiệp, dịch vụ ñể từ ñó nhân rộng ra các vùng khác và cả nước. Về lãnh thổ, vùng kinh tế trọng ñiểm bao trùm phạm vi nhiều tỉnh, thành phố. Ranh giới của nó tất nhiên không phải bất biến, mà có sự thay ñổi theo thời gian. Số lượng cũng như phạm vi của vùng thay ñổi theo yêu cầu chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của ñất nước trong từng thời kỳ lịch sử. Vùng kinh tế trọng ñiểm là ñối tượng trọng ñiểm về ñầu tư nhằm tạo ra “cú hích” cho toàn bộ nền kinh tế của cả nước. Trên cơ sở ñó, nước ta hiện có 3 vùng kinh tế trọng ñiểm: Bắc Bộ (gồm Hà Nội, Hưng Yên, Hải Dương, Hải Phòng, Quảng Ninh, Hà Tây, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh); miền Trung (gồm Thừa Thiên- Huế, ðà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình ðịnh); Nam Bộ (gồm thành phố Hồ Chí Minh, ðồng Nai, Bà Rịa- Vũng Tàu, Bình Dương, Bình Phước, Tây Ninh, Long An). TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH [1]. Lê Thông (chủ biên), ðỗ Anh Dũng, Vũ Mai Huế, Nguyễn Thị Lệ Phương. ðịa lý 3 vùng kinh tế trọng ñiểm ở Việt Nam. NXB Giáo dục, 2006. [2]. Lê Thông (chủ biên), Nguyễn Văn Phú, Nguyễn Minh Tuệ. ðịa lý kinh tế - xã hội Việt Nam. NXB ðại học Sư phạm, 2005. [3]. Ngô Doãn Vịnh. Nghiên cứu chiến lược và quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam- Học hỏi và sáng tạo. NXB Chính trị Quốc gia, 2003. [4]. Tạp chí kinh tế vùng. Viện phân vùng. Các số trong thời gian 1983- 1985.